Βιβλίο: «Το ον και η ουσία»

Του Αντώνη Ψάλτη

Στους αρχαίους Έλληνες δεν υπήρχε το τίποτα, δεν υπήρχε το μηδέν. Διατυπώθηκε η ερώτηση για το κενό και όταν έφτανε στη συζήτηση η έννοια του μη όντος τα πράγματα λάμβαναν δύσκολη τροχιά. Πώς είναι δυνατόν να φανταστούμε, να ονοματίσουμε – να ορίσουμε, και να δεχτούμε ότι υπάρχει το μη ον; Είναι δυνατόν να υπάρχει κάτι που είναι μη ον; Δύο βασικά και αντίθετα ρεύματα σκέψης γεννήθηκαν στους προσωκρατικούς και φρονώ οδηγούνε τη σκέψη μας ακόμη.

Το παρμενίδειο εν και το ηρακλείτειο γίγνεσθαι. Στο παρμενείδιο εν όλα είναι ένα ον, στο ηρακλείτειο γίγνεσθαι το ον διαχέεται στην αέναη μετάλλαξη των πραγμάτων μέσω του γίγνεσθαι, σχεδόν, δηλαδή, το ον παύει να υπάρχει. Την κορύφωση όμως του περί όντος ερωτήματος θα την βρούμε στην περίφημη ερώτηση του Αριστοτέλη: «τὸ τί ἦν εἶναι». Που θα μπορούσαμε να το ερμηνεύσουμε ως εξής: τι σημαίνει κάτι να είναι, τι είναι κάτι να είναι, από τι συνίσταται το είναι του όντος; Κι από τούδε ξεκινάει μια συζήτηση που δεν τελείωσε, μάλλον, ποτέ. Ποια είναι η ουσία του όντος; Ποια είναι η υπόσταση του όντος; Η ουσία του όντος είναι συστατικό στοιχείο ή επιγενόμενο χαρακτηριστικό του όντος; Και, επίσης, ως τι υπάρχει το ον; Η ύπαρξη του όντος είναι δομικό στοιχείο της ουσίας του; Το ον, και μόνο που ιδεατά το εννοούμε, υφίσταται και χωρίς την ουσία του και την ύπαρξή του;

Ο πολύ σημαντικός καθηγητής μεσαιωνικής φιλοσοφίας, Ετιέν Ζιλσόν, έγραψε αυτό το πολύ σπουδαίο βιβλίο στα μέσα του 20^ου αιώνα, στο οποίο συγκεντρώνει τις πιο σημαντικές, και δεν είναι λίγες, φιλοσοφικές θέσεις της δυτικής σκέψης περί του όντος. Από τους προσωκρατικούς στον 5^ο και 4^ο αιώνα, μετά στη Ρώμη και κυρίως στον θεολογικοφιλοσοφικό μεσαίωνα, στους σχολαστικούς που έδωσαν μεγάλες φιλοσοφικές μάχες για το ον και τη θρησκευτική «ανάγνωση» της πραγματικότητας, μέχρι τον διαφωτισμό και τη σύγχρονη εποχή, όπου, σύμφωνα με τον ίδιο, η ύπαρξη θα πάρει έναν αυτόνομο δρόμο, σχεδόν ανεξάρτητο και απαγκιστρωμένο από το ον και την ουσία του, για να γεννηθεί η ευρύτατου πεδίου φιλοσοφική σκέψη του υπαρξισμού. Με τον υπαρξισμό, υποστηρίζει ο Ζιλσόν, καταστρέφεται η μεταφυσική, δηλαδή το περί του όντος ερώτημα. Συμβαίνει όμως έτσι;

Ως έναν από τους υπαρξιστές ο Ζιλσόν θα κατονομάσει τον Χάιντεγκερ. Στο δοκίμιό του με τίτλο «Εισαγωγή στη Μεταφυσική» ο Χάιντεγκερ θα ξεκινήσει με την εναρκτήρια πρόταση του κειμένου να είναι μια ερώτηση: «Γιατί να υπάρχουν όντα και όχι το τίποτε;». Ο Χάιντεγκερ, όμως, σαν να είναι το τελευταίο σημείο του κύκλου επιστρέφει στους προσωκρατικούς. Το βιβλίο που στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται είναι μια εκτενής, δύσκολη, αλλά όχι απροσπέλαστη, φιλοσοφική μελέτη για τη δυτική μεταφυσική, για την οντολογία. Ο Ζιλσόν δεν κάνει μόνο ιστορία, μα ταυτοχρόνως αναλύει τα ζητήματα που παρουσιάζει και διεισδύει φιλοσοφικά σε αυτά. Εξ ου και η σημαντικότητα αυτού του παγκόσμιας φήμης βιβλίου.