Τα δηλητηριώδη μανιτάρια στην Ελλάδα και πώς να τα αναγνωρίσεις

Στη χώρα μας καταγράφονται τουλάχιστον 2.200 είδη μανιταριών αλλά μόλις ένα μικρό ποσοστό είναι εδώδιμο, ενώ αρκετά από όσα συναντώνται σε δάση και αγροτικές περιοχές είναι ιδιαίτερα τοξικά. Η κατανάλωση μη βρώσιμων ειδών αποτελεί συχνή αιτία δηλητηριάσεων κάθε χρόνο και, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε θάνατο.

Το πρόσφατο σοβαρό περιστατικό στη Βόρεια Ελλάδα που ήρθε στη δημοσιότητα την Παρασκευή (21/11), όπου ένα ζευγάρι υπέστη οξεία νεφρική ανεπάρκεια, με αποτέλεσμα να χρήζει επείγουσας μεταμόσχευσης, μετά την κατανάλωση άγριων μανιταριών, αναδεικνύει με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τον κίνδυνο.

Ακολουθούν χρήσιμες πληροφορίες για τα δηλητηριώδη είδη μανιταριών που βρίσκονται στη χώρα μας και όσα πρέπει να γνωρίζουν όσοι ασχολούνται με τη συλλογή άγριων μανιταριών και όχι μόνο.

Τα πιο επικίνδυνα μανιτάρια στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα υπάρχουν πολυάριθμα είδη δηλητηριωδών μανιταριών. Από αυτά, τα πιο επικίνδυνα, που μπορεί κανείς να συναντήσει εύκολα σε περιπάτους στη φύση, είναι ο Αμανίτης φαλλοειδής (Amanita phalloides) και ο Αμανίτης εαρινός (Amanita verna). 

• Αμανίτης ο φαλλοειδής (Amanita phalloides)

Πρόκειται για το πιο επικίνδυνο μανιτάρι στον κόσμο, το οποίο μάλιστα είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στη χώρα μας.

Οι περισσότεροι θάνατοι από κατανάλωση μανιταριών οφείλονται σε αυτό. Περιέχει υψηλά επίπεδα τοξίνης, που η κατανάλωση μόλις μισού μανιταριού είναι ικανή να οδηγήσει έναν άνθρωπο στον θάνατο. Πολλοί μάλιστα συμβουλεύουν τους μανιταροσυλλέκτες, το εν λόγω μανιτάρι να μην τοποθετείται καν στο ίδιο καλάθι με άλλα.

Οι τοξικές του ιδιότητες δεν μειώνονται ούτε με το μαγείρεμα ούτε με την κατάψυξη.

Amanita phalloides iStock

Καρποφορεί από τον Μάιο έως τον Δεκέμβριο και απαντάται σε δάση πλατύφυλλων, κωνοφόρων δέντρων.

• Αμανίτης ο εαρινός (Amanita verna). 

Αποτελεί επίσης από τα πλέον δηλητηριώδη μανιτάρια στον κόσμο. Είναι “στενός συγγενής” του αμανίτη φαλλοειδή, η σάρκα του είναι λευκή και η μυρωδιά του μοιάζει δυσάρεστη.

Amanita verna iStock

Ένα τρίτο είδος, εξίσου, επικίνδυνο είναι ο Αμανίτης ο δυσώδης (Amanita virosa), ωστόσο συναντάται σπάνια στην Ελλάδα.

Γενικά, η οικογένεια μανιταριών “Αμανίτες” περιλαμβάνει μερικά από τα πιο δηλητηριώδη και θανατηφόρα μανιτάρια (Amanita phalloides, Amanita verna, Amanita pantherina, Amanita muscaria). Όμως κάποια είδη είναι βρώσιμα, όπως η Amanita caesarea.

Πώς μπορείς να τα αναγνωρίσεις

Καταρχάς, αξίζει να σημειωθεί, ότι, όπως επισημαίνουν οργανώσεις, επιστήμονες και μανιταρόφιλοι, η βασική και απαράβατη αρχή για την κατανάλωση άγριων μανιταριών είναι ότι “δεν τρώμε ποτέ αν δεν είμαστε σίγουροι/ες για το είδος του μανιταριού, την εδωδιμότητά του και τον άνθρωπο που μας το προσφέρει -σε περίπτωση που δεν το έχουμε συλλέξει μόνοι μας”.

Αντιθέτως, αν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία, αποφεύγουμε ακόμα και να δοκιμάσουμε, καθώς είναι πολύ πιθανό να απειληθεί ακόμα και η ίδια μας η ζωή.

Σχετικά τώρα με τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα δηλητηριώδη μανιτάρια, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι δεν υπάρχει κάποιος γενικός κανόνας, που να μπορεί να μας πει με απόλυτη βεβαιότητα ποιο μανιτάρι είναι εδώδιμο και πιο όχι. Η διάκριση των μανιταριών γίνεται βάσει των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που φέρει το καθένα και πραγματοποιείται από έμπειρους συλλέκτες και γνώστες του αντικειμένου.

Ο Γιώργος Κωνσταντινίδης, Πρόεδρος Μανιταρόφιλων Ελλάδας, σε παλαιότερη δήλωσή του είχε αναφέρει συγκεκριμένα για τους αμανίτες τα εξής:

“Και οι τρεις αμανίτες (σ.σ. φαλλοειδής, εαρινός, δασώδης) έχουν τα εξής κοινά χαρακτηριστικά: πρώτον, είναι ομπρελόμορφοι και αν αναστρέψουμε το “καπέλο” τους θα δούμε ελάσματα (ακτίνες) αντίστοιχα με αυτά που έχουν τα βρώσιμα μανιτάρια (πορτομπέλο, σαμπινιόν, πλευρώτοι), αλλά σε αυτή την περίπτωση τα ελάσματα είναι λευκά κι όχι σκουρόχρωμα. Δεύτερον, στο πάνω μέρος του “ποδιού” τους κρέμεται ένα μεμβρανώδες στοιχείο, σαν φουστίτσα, που το λέμε δαχτυλίδι και, τρίτον, η βάση τους δεν αναδύεται απευθείας από το έδαφος, αλλά μέσα από μια κυπελλόμορφη θήκη”.

Ο κ. Κωνσταντιντίδης διευκρίνισε ότι η συνύπαρξη των τριών αυτών στοιχείων σε ένα είδος αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες να είναι δηλητηριώδες, για αυτό και συνιστάται στους αρχάριους να μην το συλλέγουν. Επειδή υπάρχει μεγάλη ποικιλία μανιταριών στη χώρα μας και τα παραπάνω γνωρίσματα δεν αποτελούν απόλυτο κριτήριο ασφαλούς ταυτοποίησης, πρέπει πάντα η συλλογή και η κατανάλωση άγριων μανιταριών να γίνεται από εξειδικευμένο προσωπικό.

Ο Ελευθέριος Χατζηστερκώτης, Λειτουργός Περιβάλλοντος στο Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, έγραψε στο περιοδικό “AΓΡΟΤΗΣ 2020 / TEΥΧΟΣ 480” τα εξής:

“Αρκετοί άνθρωποι έχουν την εντύπωση ότι είναι δυνατή η αναγνώριση των δηλητηριωδών μανιταριών με βάση κάποιο απλό κανόνα ή δοκιμή. Δυστυχώς, δεν υπάρχει κανένας κανόνας ή δοκιμαστικός έλεγχος με τον οποίο να μπορεί κάποιος να διαχωρίσει τα δηλητηριώδη μανιτάρια από αυτά που τρώγονται.

Για παράδειγμα, δεν αληθεύει ότι ένα μανιτάρι τρώγεται εάν ξεφλουδίζει το πάνω μέρος του πιλιδίου. Το πιο θανάσιμο μανιτάρι στον κόσμο το Amanita phaloides, το οποίο στην Αμερική προκαλεί δεκάδες θανάτους, ξεφλουδίζει πολύ εύκολα. Ακόμη και τα δηλητήρια που παράγονται από ορισμένα είδη μανιταριών που ανήκουν στο ίδιο γένος, όπως το Amanita phaloides και το Amanita muscaria, παράγουν εντελώς διαφορετικές τοξίνες οι οποίες έχουν πολύ διαφορετικές επιδράσεις στο ανθρώπινο σώμα.

Δεν υπάρχει κανένα ορατό σημάδι σε οποιοδήποτε μανιτάρι που να υποδεικνύει ότι έχει ή δεν έχει δηλητήριο. Υπάρχουν ορατά χαρακτηριστικά τα οποία συναντούμε σε δηλητηριώδη μανιτάρια, αλλά καμιά γενίκευση δεν μπορεί να γίνει. Για παράδειγμα, μανιτάρια με μια μεμβράνη που σχηματίζει δακτύλιο συνήθως στο πάνω μέρος του ποδιού (στύπου), συν μια σακούλα ή θήκη (κολεός ή βόλβα) στη βάση του στύπου, μέσα από την οποία βγαίνει ο στύπος, με μερικές εξαιρέσεις, είναι θανάσιμα δηλητηριώδη”

Δηλητηρίαση από μανιτάρια – Τι να κάνεις

Η δηλητηρίαση από μανιτάρια αποτελεί μία από τις σοβαρότερες μορφές τροφικής δηλητηρίασης, καθώς ορισμένα είδη περιέχουν ισχυρές τοξίνες που μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στο ήπαρ, στα νεφρά ή στο νευρικό σύστημα.

Τα συμπτώματα ποικίλλουν ανάλογα με το είδος της τοξίνης και μπορεί να εμφανιστούν από λίγες ώρες έως και ένα ολόκληρο 24ωρο μετά την κατανάλωση. Τα συχνότερα πρώιμα σημάδια περιλαμβάνουν ναυτία, εμετό, έντονους κοιλιακούς πόνους, πυρετό και διάρροια.

Όποιος υποψιαστεί δηλητηρίαση από μανιτάρια πρέπει να αναζητήσει άμεσα ιατρική βοήθεια, ακόμη και αν τα συμπτώματα φαίνονται ήπια. Είναι σημαντικό να μη γίνει καμία προσπάθεια αυτοθεραπείας, καθώς η ταχύτητα αντιμετώπισης αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την πορεία του ασθενούς.

Συνιστάται να διατηρηθούν τυχόν υπολείμματα των μανιταριών ή και δείγματα εμετού, ώστε να βοηθήσουν τους ειδικούς στην αναγνώριση της τοξίνης.

Μέχρι να φτάσει κανείς σε ιατρικό κέντρο/νοσοκομείο, ο πάσχων πρέπει να παραμείνει σε ηρεμία και να αποφύγει την κατανάλωση αλκοόλ ή τροφής.

Getty Images

Η επαγγελματική αξιολόγηση από γιατρό ή τοξικολογικό κέντρο είναι απαραίτητη, καθώς μόνο εξειδικευμένο προσωπικό μπορεί να προσδιορίσει το είδος της δηλητηρίασης και την κατάλληλη θεραπευτική παρέμβαση. Η έγκαιρη αντιμετώπιση αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες ανάρρωσης και περιορίζει τις μακροπρόθεσμες επιπλοκές.

Μύθοι και επικίνδυνες αντιλήψεις για τα μανιτάρια

1. Όλα τα μανιτάρια τρώγονται, αρκεί να τα βράσουμε και να πετάξουμε το νερό τους
2. Τα μανιτάρια που τρώνε τα ζώα, μπορεί να τα καταναλώσει και ο άνθρωπος
3. Μανιτάρια που δεν φέρουν δυσάρεστη οσμή ή/και φανταχτερά χρώματα είναι βρώσιμα
4. Η αποξήρανση,το αλάτισμα και η διατήρηση στο ξίδι απομακρύνει το δηλητήριο
5. Αν το μανιτάρι μαγειρευτεί με σκόρδο, το σκόρδο θα μαυρίσει και θα μπορεί κανείς να διακρίνει αν είναι δηλητηριώδες ή όχι. Το ίδιο λέγεται ότι συμβαίνει και αν στο σκεύος που μαγειρετεί το μανιτάρι, τοποθετήσει κανείς ένα ασημένιο κουταλάκι.
6. Το μανιτάρι με δαχτυλίδι, “φουστίτσα”, τρώγεται

Φυσικά, τίποτα από τα παραπάνω δεν ισχύει και δεν τεκμαίρεται επιστημονικά.ξυδ