Οκτώβρης του 2016, μεσημέρι, με το αεράκι να σπάει τη ζέστη δημιουργώντας μια φαινομενική δροσιά πάνω από τις ταράτσες της Αθήνας. Με ένα ποτήρι κρασί στο χέρι, περιφερόμενη στην ταράτσα του «Gazarte», περιμένω με αγωνία την ανακοίνωση του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας. Στην άκρη του τραπεζιού κάθεται ο Διονύσης Σαββόπουλος, κάπως αμήχανος, που παραβρίσκεται μαζί με δημοσιογράφους για την παρουσίαση των νέων εμφανίσεών του στο «Gazarte».
Το μαγαζί άδειο, η πόλη μοιάζει σχεδόν απειλητική από το έντονο φως, με τον ήλιο να έχει ανεβεί ήδη «σαν σημαία στον ουρανό μπρος στης φάμπρικας την πύλη». Κοιτάω το ρολόι και ξέρω ότι έχει φτάσει η ώρα να πάρω τηλέφωνο για να μάθω τον νικητή: Μπομπ Ντίλαν. Πιστεύοντας ότι έχει γίνει κάποιο λάθος, ξαναρωτάω τον φίλο που μου το ανακοίνωσε αν είναι σίγουρος. Κλείνοντας δεν μπορώ να μην πάω δίπλα στον Σαββόπουλο και προς έκπληξή του, που τόλμησα να διακόψω τη μακάρια συγκέντρωσή του, του ανακοινώνω τα νέα. Δεν λέει τίποτα και ύστερα από κάποια λεπτά σιωπής προσπαθεί να συγκρατήσει τη συγκίνησή του.
Σχεδόν δεν το πιστεύω ότι ήμουν εγώ που μετέφερα ως ένας παράδοξος άγγελος/εξάγγελος τα νέα της βράβευσης του ομότεχνού του με μια διάκριση που κανείς, σχεδόν, δεν την περίμενε. «Ηταν καιρός», μου λέει ως μοναδικό σχόλιο για μια τέτοια μεταφυσική συγκυρία που ήθελε τον Ντίλαν να λαμβάνει ένα βραβείο που επισφράγιζε το ποιητικό έργο και την αποστολή των αιώνιων τροβαδούρων. Η παρουσίαση τινάζεται στον αέρα, τα τηλέφωνα πέφτουν βροχή και εκείνος είναι ευτυχής που η χρόνια συμπόρευση με τον Ντίλαν βρήκε επιτέλους δικαίωση. Είναι προφανές: είναι σαν το Νόμπελ να το κέρδισε ο ίδιος.
Κοινή πορεία με τον Ντίλαν
Εκείνη η μεταφυσική συγκυρία με σφράγισε για πάντα αφού γνώριζα πως η ταύτιση του Ντίλαν με τον Σαββόπουλο είναι σχεδόν μοιραία. Εξ ου και ότι η ανακοίνωση που εξέδωσε ο Σαββόπουλος, όταν πια ο Ντίλαν αποδέχτηκε το βραβείο της Ακαδημίας, έκανε λόγο γι’ αυτό ακριβώς, για τους «χαρισματικούς τραγουδοποιούς και ερμηνευτές» και τη μεγάλη του χαρά που «ένας κορυφαίος ομότεχνός μας, ένας βάρδος, βραβεύτηκε με το Νόμπελ». Και όχι τυχαία.
Ολη η πορεία του από την ώρα που διέσχιζε με ένα φορτηγό την εθνική, κατ’ αναλογία με το road trip που πραγματοποίησε ο Ντίλαν στην καρδιά των Μεσοδυτικών Πολιτειών, φτάνοντας από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα για να ξεσηκώσει τα πλήθη, είναι σχεδόν ταυτόσημη με αυτή του Αμερικανού τροβαδούρου: ήταν αμφότεροι στρεβλές προσωπικότητες που οικειοποιήθηκαν την ποίηση για να μιλήσουν για όλα όσα βασάνιζαν τη λαϊκή ψυχή σατιρίζοντας τις βεβαιότητες και τα κυρίαρχα ήθη.
Με μια κιθάρα στο χέρι, όπως οι παλιοί τροβαδούροι του Μεσαίωνα που γυρνούσαν τα χωριά κρατώντας λαούτα, άρπα και βιέλες, βρέθηκαν να τραγουδάνε τον πόνο του κόσμου. Κι αυτό γιατί δεν τους ένοιαζε να προβάλουν τον εαυτό τους αλλά να βρουν τον ρόλο τους μέσα στο πλήθος, ως αμερόληπτοι παρατηρητές ή σκοτεινοί προφήτες. Αυτοί, άλλωστε, που τους έδειχναν τον δρόμο ήταν τα μπουλούκια των ομότεχνων και τα μεγάλα κείμενα – και όχι οι πετυχημένοι τραγουδιστές των σουξέ («τα πρώτα μεγάλα διεθνή σουξέ είναι η “Ιλιάδα” και η “Οδύσσεια”», έλεγε ο Σαββόπουλος).
Ούτε όμως οι επαναστατημένοι ροκ αστέρες ήταν τα δικά τους πρότυπα. Αντί για τα καθεστωτικά ροκ συγκροτήματα που άρχιζαν να κάνουν δειλά-δειλά την εμφάνισή τους τη δεκαετία του ’60, ο Σαββόπουλος εντοπίζει σε αυτό το απροσάρμοστο και αλλόκοτο Εβραιόπουλο από το Ντουλούθ της Μινεσότα τον δικό του ροκ ποιητικό εαυτό.
Με αυτόν νιώθει μεγαλύτερη ταύτιση παρά με τους τραγουδοποιούς της εποχής, τους συνομηλίκους ή τους συμφοιτητές του, από τους οποίους διαφοροποιείται εγκαταλείποντας από νωρίς τη Νομική, λίγο προτού κλείσει τα 20, και αποφασίζοντας να δοκιμάσει, όπως ο Ντίλαν στη Νέα Υόρκη, την τύχη του στην αφιλόξενη, αρχικά, Αθήνα. Κοιμάται στα πατώματα κάνοντας δουλειές του ποδαριού, δουλεύει ως αχθοφόρος, μπογιατζής, εργάτης.
Οταν βρίσκει τα δύσκολα, τολμά ακόμα και να γδυθεί για να κάνει το μοντέλο στην Καλών Τεχνών! Αλλά αντέχει γιατί έχει ως όπλο την κιθάρα του και για μόνιμη, πιστή ερωμένη τη μούσα του, την Τέχνη. Σε αναλογία με τον Ντίλαν, που παίρνει αγκαζέ το κορίτσι του με το φθαρμένο δερμάτινο για να κατηφορίσουν μαζί την Μπλίκερ Στριτ, στην καρδιά του Μανχάταν, σε μια ξεθωριασμένη φωτογραφία που κοσμεί το εξώφυλλο του «The Freewheelin’», ο Σαββόπουλος παίρνει την κιθάρα του και φτιάχνει το πιο ανατρεπτικό εξώφυλλο στο «Περιβόλι του τρελού», που γίνεται το σήμα κατατεθέν του.
Ο τραγουδοποιός με το «λιγδιασμένο μαλλί», όπως τον κατηγορούσαν οι εχθροί του, είναι η ελληνική αναλογία του παράξενου τροβαδούρου με την ανακατεμένη κόμη. Ξέρουν και οι δύο -Σαββόπουλος και Ντίλαν- ότι δεν χωράνε πουθενά: αρνούνται να ταυτιστούν με τις ισοπεδωτικές φωνές των κινημάτων ή τις σκληροπυρηνικές ροκ αποχρώσεις. Ο λόγος; Τρέφονται από την αλήθεια τους, από ένα κεντρικό βαθύτερο έρμα, που είναι η καταγωγή, το σπίτι, οι ρίζες και ο τόπος τους.
Το σπίτι με τα παγόνια και τα ελάφια
Αυτό το τρίπτυχο είναι που δημιουργεί την ταυτότητα μιας παράξενης ελληνικότητας που για τον Σαββόπουλο είναι ταυτισμένη με την Ελλάδα και το κέντρο των Βαλκανίων: είναι τα νταούλια που ακούει πίσω από τα βουνά και η κοιλάδα που βλέπει μέσα στο λιοπύρι, όπως τραγουδάει στον ανορθόδοξο «Μπάλλο». Είναι το φασαριόζικο σπίτι και η καταγωγή του, από τις ακτές της ιωνικής Μικρασίας μέχρι την κοσμοπολίτικη Θεσσαλονίκη, την οποία επικαλείται στους στίχους του σε αντιστοιχία με την πανσπερμία των φυλών που διαμορφώνουν την Αμερική του Ντίλαν.
Κοινή τους συνισταμένη, ο φολκ χαρακτήρας και η παράδοση, η ευθυγράμμιση με τα δημοτικά, τα λαϊκά ακούσματα της περιοχής του. «Σε τούτα τα Βαλκάνια, σε ετούτο τον αιώνα», παρέα με τα νταούλια και τους ζουρνάδες συναντά ο Σαββόπουλος τους φανταστικούς φίλους του Ντίλαν, μοιράζει το ψωμί, πίνει μαζί τους γλυκό κρασί και παίρνει την ευθύνη πως είναι ο αρχηγός σε αυτό το πανηγύρι, όπως επιβάλλει η περσόνα του προφήτη που στήνει για τον εαυτό του στον «Μπάλλο». Αλλά η επιβλητική του παρότρυνση δεν έχει μόνο σκοπό να ξεσηκώσει τον κόσμο αλλά και να αποτυπώσει την καίρια θέση του στο μουσικό στερέωμα.
Είναι αυτός που πιστεύει ότι η μουσική κατοικεί μέσα του και τον τριβελίζει, όπως το δαιμόνιο του Σωκράτη, σε αντιστοιχία με το εσωτερικό παραλήρημα του Ντίλαν, ο οποίος ομνύει αποκλειστικά στη δική του μούσα. Για τον Σαββόπουλο, οι στοιχειωμένες μορφές των προγόνων από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, με τη μητέρα του να αναγνωρίζει ως σημείο αναφοράς της αποκλειστικά το Φανάρι, συνιστούν μεστές αναφορές, όπως εκείνες των Αγίων και της Βίβλου. Στο όνομα μιας τέτοιας παράδοξης, άκρως μεταφυσικής ομήγυρης, με χαρακτηριστικά εντοπιότητας και μιας αλλόκοτης θρησκευτικότητας, είναι ακριβώς που στήνεται η κύρια πορεία με τον Ντίλαν.
«Η σχέση Ντίλαν – Σαββόπουλου λειτούργησε ως δίαυλος μέσ’ απ’ τον οποίο το αμερικανικό ροκ -η εξέλιξη της φολκ και του rhythm and blues- και στη συνέχεια και το βρετανικό (Beatles, Rolling Stones, Animals, Kinks) ενσωματώθηκε οργανικά στην ελληνική μουσική. Ο Ελληνας τραγουδοποιός αφομοίωσε τη φόρμα -και κυρίως το πνεύμα της φόρμας- του Ντίλαν σαν να τη δημιουργούσε ο ίδιος – ανακαλύπτοντας πως ορισμένες φορές ο αληθινός του εαυτός θα μπορούσε να είναι ένας άλλος. Πουθενά στο “Φορτηγό” δεν αμφιβάλλουμε πως η φωνή που ακούμε είναι η δική του.
Ο Σαββόπουλος μαγνητίστηκε απ’ τα τραγούδια ενός συνομηλίκου του στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού και η απάντηση που έδωσε στη νοερή πρόσκλησή τους ήταν εντυπωσιακά άμεση, αν σκεφτούμε ότι το “Bringing it all back home” και το “Highway 61 Revisited” είχαν κυκλοφορήσει μόλις έναν χρόνο πριν (1965) – αφού δηλαδή είχαν γραφτεί τα περισσότερα τραγούδια του “Φορτηγού”», γράφει με ακρίβεια ο Δημήτρης Καράμπελας για αυτές τις μεταφυσικές αναλογίες στο βιβλίο του «Διονύσης Σαββόπουλος» (εκδόσεις Μεταίχμιο).
Η αναλογία δεν είναι όμως μόνο μουσική, ούτε οντολογική, καθώς αφορμάται από τα πραγματικά, βιωματικά περιστατικά, τα οποία αμφότεροι φροντίζουν να ενσωματώσουν με τον πιο ποιητικό τρόπο στα τραγούδια τους. Το δημιουργικά κατεστραμμένο τους σπίτι, η καταγωγή -εβραϊκή για τον Ντίλαν, ορθόδοξη για τον Σαββόπουλο-, το πολύχρωμο περιβάλλον, όπου μεγαλώνουν, οι αλλαγές, οι ανατροπές και η δυνατότητα να επαναπροσδιορίζουν κάθε φορά διαφορετικά τον εαυτό τους είναι τα μυστικά που εξηγούν το δημόσιο πρόσωπο αλλά και την τεράστια απήχηση που έχουν στον κόσμο: γιατί όλοι ξέρουν ότι αυτό που δείχνουν και τραγουδούν είναι πέρα για πέρα αυθεντικό.
Είναι αυτό που χάρισαν οι γονείς και οι πρόγονοι του Σαββόπουλου κατά την παιδική του ηλικία μεγαλώνοντας στο μικρό, φιλόξενο σπίτι του, του οποίου τον κήπο στόλιζαν εξωτικά παγόνια και έκοβαν βόλτα ελάφια. Του έδειξαν ότι τα πάντα είναι εφικτά και ότι έχει το απόλυτο δικαίωμα να μπορεί να ονειρεύεται. Τίποτα, άλλωστε, δεν είναι λιγότερο σουρεαλιστικό από την ίδια την πραγματικότητα, τίποτα πιο εφικτό και πιο δυνατό από την ίδια τη φαντασία.
Από τις μπουάτ στην κοσμική Μύκονο
Πολιτική μουσική, φαντασιοποιία, προσωπική και συλλογική επανάσταση και καταγωγή γίνονται ένα: το σημαντικότερο ότι σε όλους τους πολιτικούς δρόμους που χάραξε ο Σαββόπουλος δεν ένιωσε ποτέ να ταυτίζεται απόλυτα με κάποια πολιτική κίνηση ή με ένα κόμμα (ακόμα κι αν υποστήριξε δημόσια τον Κυριάκο Μητσοτάκη στις πρόσφατε εκλογές, ποτέ δεν ταυτίστηκε με τη Ν.Δ.). Στα πρώτα του βήματα δραστηριοποιείται ενεργά στην Αριστερά αλλά πολύ γρήγορα διαμαρτύρεται για το «κόμμα που με τραβάει απ’ το μανίκι» σπάζοντας για πάντα τις σχέσεις του με το ΚΚΕ. Συμβαδίζει με τους Λαμπράκηδες, αλλά έχει το θράσος να πει στην πρώτη συνάντηση με τον Μίκη Θεοδωράκη στη Θεσσαλονίκη ότι δεν πρόκειται ποτέ να του ζητήσει αυτόγραφο!
Η πρώιμη αλαζονεία, όμως, δεν πηγάζει από το θράσος, αλλά από τη βαθιά πεποίθηση ότι αυτό που προέχει είναι η μουσική ταυτότητα, την οποία καλείται να διαμορφώσει από νωρίς – και μετά ακολουθούν όλα τα άλλα. Ακόμα και στην αρχή, στα πρώτα του βήματα, όταν πήγε στην πρώτη ακρόαση στην παντοδύναμη τότε Lyra του Αλέκου Πατσιφά παίρνοντας το τρένο για τον Περισσό, με δανεική κιθάρα από τον Μάνο Λοΐζο, δεν συμβιβάστηκε με αυτό που οι άλλοι ζητούσαν από εκείνον. Διεκδίκησε το δικαίωμα στον πρώτο του δίσκο να κάνει τις ενορχηστρώσεις όπως ακριβώς πίστευε, να μην τραγουδήσει απλώς με μια κιθάρα – κι ας ήξερε ότι αυτό επέβαλλε η λογική του Νέου Κύματος.
Χρειάστηκε, μάλιστα, η μεσολάβηση του ίδιου του Μάνου Χατζιδάκι, που είχε καταλάβει το ταλέντο του, για να πειστεί και να κυκλοφορήσει το πρώτο του 45άρι το 1965 με τις προδιαγραφές που ήθελε η Lyra. Η δική του επανάσταση γράφτηκε ακριβώς στο ότι κατάφερε να κυκλοφορήσει το τρελό «Φορτηγό», δηλαδή τον πρώτο του ολοκληρωμένο δίσκο, έναν χρόνο αργότερα, γνωρίζοντας ότι οι αναφορές του είναι το Μπαξέ Τσιφλίκι, η Καλαμαριά, οι φίλοι του λογοτέχνες, η ειρωνεία του Ντίνου Χριστιανόπουλου, τα δοξαστικά κείμενα του Ρωμανού Μελωδού, οι βυζαντινοί ύμνοι και τα κρουστά των Βαλκανίων. Δεν είναι (ακόμα) τα αποξενωμένα περιβάλλοντα της Αθήνας, ούτε καν οι μοιραίοι έρωτες.
Γι’ αυτό και τα διάφορα προσωπεία που φόρεσε ο Σαββόπουλος σε όλη του την πορεία, το διαρκές φαντασιοκόπημα, δεν ήταν απλώς η προσποίηση ενός ικανότατου περφόρμερ, που πολλές φορές εμπεριείχε τα στοιχεία της φάρσας, αλλά οι εμπεριστατωμένες κινήσεις ενός ανθρώπου που πήρε πολύ σοβαρά τη μουσική του, ακόμα κι όταν αυτοσαρκαζόταν.
Χρειάστηκε να σπάσει από τα νεύρα του την ίδια του την κιθάρα όταν εμφανιζόμενος, πολύ αργότερα, στα κοσμικά «Δειλινά» κάποιοι θαυμαστές τόλμησαν να τον ράνουν με λουλούδια: έφτασε στα δικαστήρια, έχασε πολλά χρήματα, αλλά δεν έκανε πίσω αναφορικά με τις δημόσιες εμφανίσεις του, όπως σε όλες τις τεράστιες συγκρούσεις που έπρεπε να δώσει στη ζωή του πληρώνοντας το τίμημα της γενικότερης δυσαρέσκειας.
Δημιουργώντας πολύπλοκα συστήματα και ρεύματα, γινόταν κάθε φορά ένας άλλος, ξέροντας ότι ο ροκ ποιητής, αυτός της λαϊκής ψυχής, πρέπει να συγκρουστεί και να μη χαϊδέψει το κοινό του (ήταν γνωστός ο αντιλαϊκισμός του). Οταν ο Ντίλαν τόλμησε να ανεβεί στη σκηνή του Newport Folk Festival το 1965 με δερμάτινο τζάκετ και μπότες με ψηλό τακούνι αφήνοντας την κλασική κιθάρα και πιάνοντας την ηλεκτρική, ήξερε ότι είχε απέναντι τους φολκ οπαδούς του που του πέταξαν αυγά. Διακινδύνευσε αυτούς που τον λάτρεψαν για να κερδίσει άλλους τόσους που ήρθαν στην πορεία.
Διόλου τυχαία, πάλι ο Σαββόπουλος φτιάχνει το «Περιβόλι του τρελού» με τα Μπουρμπούλια, κι ας ξέρει ότι λίγοι θα καταλάβουν τις προχωρημένες ενορχηστρώσεις και τους αλλόκοτους στίχους: οι οπαδοί της ροκ δεν αντιλαμβάνονταν καθόλου το ταυτισμένο με τη Δεξιά παραδοσιακό στοιχείο, ενώ οι έντεχνοι απεχθάνονταν οτιδήποτε ψυχεδελικό μπορούσε να αλλοιώσει τα ρομαντικά τους όνειρα.
Εκείνος όμως νοσταλγώντας την πιο παιδική εκδοχή του εαυτού του -που μάλλον έμεινε ανέπαφη- ταύτιζε τη «Συννεφούλα», σε μια σουρεαλιστική παρομοίωση, με μαλλί της γριάς που του αγόραζε η γιαγιά του όταν πήγαιναν βόλτα στην παραλία στη Θεσσαλονίκη ή θεωρούσε τους έρωτες ταυτόσημους με τις πιο ευτράπελες εκφράσεις της ζωής. «Αμαξάκια κάτασπρα φεύγουν απαλά και μας φέρνουνε σε σένανε στα μέρη τα παλιά», γράφει γι’ αυτή την αγάπη που είχε για τη νοσταλγία της χαμένης αθωότητας.
Επομένως, είναι προφανές ότι δεν ταυτίζεται ούτε με τους ρομαντικούς, ούτε με τους επαναστάτες. Τη δεκαετία του ’60, μετά την κάθοδό του στην Αθήνα, κάνει παρέα με καλλιτέχνες, κοιμάται στα πατώματα των παράνομων οργανώσεων, ενώ το βράδυ εμφανίζεται σε διάφορα κέντρα, από τη «Στοά» έως το «Συμπόσιο», την περίφημη «Παράγκα» και τις «9 Μούσες» του Κώστα Ζουγανέλη στη Μύκονο.
Οπως θα ομολογούσε αργότερα, απ’ όλα τα μέρη περισσότερο του άρεσε το κοσμικό νησί των Κυκλάδων. «Ηταν ολόκληρη σαν ένα γλυπτό εκείνη την εποχή. Εδυε ο ήλιος και επιστρέφαν απ’ τα μπάνια οι κοπέλες. Κυκλοφορούσαν γυμνόστηθες με κορδέλες στα μαλλιά και τάιζαν τον πελεκάνο, τον Πέτρο. Ζούσε τότε ακόμη. Γενικά η ατμόσφαιρα σε έκανε να νιώθεις ότι εδώ δεν είναι μια ελληνική επαρχία, αλλά μια μητρόπολη της Μεσογείου», γράφει για εκείνες τις όμορφες και ανέμελες μέρες.
Μετά την ανέλπιστα μεγάλη επιτυχία που σημείωσε το «Φορτηγό» τραβά πάνω του την προσοχή των μεγάλων συνθετών γι’ αυτό το όραμα της αθώας αλλά και συνάμα αμαρτωλής Ελλάδας, που αναδείκνυε με όλα αυτά τα ονειροδράματα, τις εικόνες με τα παλιά μπουλούκια και τους αυτοσχέδιους ακροβάτες, τα οποία θα φιλοξενούσε πολλά χρόνια αργότερα στις θρυλικές εκπομπές του «Ζήτω το ελληνικό τραγούδι» στην ΕΡΤ.
Ο άγνωστος ρόλος του Μπιθικώτση
Τα μέσα της δεκαετίας του ’60 είναι ταυτόχρονα η περίοδος που διαχωρίζει τον εαυτό του από τους υπόλοιπους συντρόφους στους Λαμπράκηδες και τα ανήσυχα νιάτα της ομάδας Μπέρτραντ Ράσελ βλέποντας κινήσεις καπελώματος και αρνούμενος τα διάφορα περίκλειστα μαρξιστικά στρατόπεδα. Εχοντας την αίσθηση ότι κανείς δεν θέλει να βρεθεί μια λύση στην πιο ταραχώδη περίοδο της μετεμφυλιακής περιόδου, αρχίζει σταδιακά να απομακρύνεται από τις πολιτικές ομάδες. Ολη την περίοδο του 1-1-4, των έντονων συγκρούσεων και των κυβερνήσεων που διαδέχονταν η μία την άλλη, εκείνος σκεφτόταν ότι η Ελλάδα είναι ορισμένη να συγκρούεται και να διχάζεται, αφημένη για μία ακόμα φορά στη μοίρα της.
Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών που ενσκήπτει το 1967, στα μάτια του, είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα μιας άκρως χαοτικής περιόδου. Στο μυαλό του φέρει, για μία ακόμα φορά, τον Ντίλαν, αφού τον βλέπει να εμφανίζεται μπροστά του με τη μορφή ενός Αγγελου που μετέφερε τα άσχημα νέα για το δυσοίωνο μέλλον.
Αλλά είναι ένας Αγγελος που προτιμά, όπως ο Ντίλαν, να μένει στη σιωπή γιατί δεν έχει ευχάριστα να πει: οι σκέψεις του αυτές κατέληξαν στα τραγούδια «Ο παλιάτσος κι ο ληστής» και «Αγγελος εξάγγελος», τα οποία τολμά να κυκλοφορήσει μέσα στη δικτατορία με στίχους όπως «Εμπόροι πίνουν το κρασί μας και κλέβουνε τη γη, εσύ είσαι η μόνη μας ελπίδα, σε περιμένουμε να ’ρθείς», που περνούν, σε αντίθεση με άλλους, απαρατήρητοι από τη λογοκρισία. Η συμβολική δύναμη των ποιητικών στίχων του δύσκολα γίνεται αντιληπτή από τους συνταγματάρχες, που, ωστόσο, τον έχουν συμπεριλάβει στους αντιφρονούντες.
Ηταν αρκετή, όπως λέει στην αυτοβιογραφία του «Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα», μια λανθασμένη πληροφορία του Γρηγόρη Μπιθικώτση ότι ήξερε πού κρύβεται ο Θεοδωράκης για να βασανιστεί άγρια από τους βίαιους ανακριτές της ΕΑΤ-ΕΣΑ. Αλλά συνεχίζει, παρ’ όλα αυτά, τις εμφανίσεις στο «Ροντέο», ζώντας ανάμεσα σε «αγάλματα κομμάτια» και σε «βομβαρδισμένες πόλεις», και η αιτία δεν είναι μόνο οι ανέφικτοι έρωτες όπως τραγουδάει στο «Είδα την Αννα κάποτε», αλλά κάτι βαθύτερο.
Από τη μια οι ένδοξες νύχτες, από την άλλη τα αδιέξοδα μιας μέρας που καλύπτονται από άπειρες συζητήσεις, οινοποσίες και παράνομα τσιγάρα που ενίοτε έστριβαν παρέα με τον Γιώργο Μακρή, τον Δημήτρη Πουλικάκο, την εμβληματική μορφή των Εξαρχείων Πάνο Κουτρουμπούση, τον εξαίσιο εικαστικό Αλέξη Ακριθάκη, που σχεδιάζει το εμβληματικό εξώφυλλο του «Μπάλλου», το οποίο κυκλοφόρησε λίγα χρόνια αργότερα, το 1971. Αλλά τη χρονιά που ενέσκηψε η δικτατορία γράφτηκαν, μετά τα βασανιστήρια, δύο από τα πιο όμορφα τραγούδια του, τα «Η Δημοσθένους λέξις» και «Θαλασσογραφία», και ταυτόχρονα είναι η χρονιά που φώτισε τη ζωή του η μέλλουσα γυναίκα του Ασπα.
Η σχέση του με την Ασπα και η μεγάλη συγγνώμη
«Ηταν μια περίοδος ταλαιπωρίας, αλλά κάθε εμπόδιο σε καλό», γράφει ο ίδιος στο βιβλίο του για εκείνη τη μοιραία γνωριμία με την Ασπα, μαθήτρια Λυκείου τότε, αμίλητη και κάπως φοβισμένη. «Ηταν τόσο όμορφη που το βράδυ φωσφόριζε. Αλλά εγώ τότε τρέκλιζα ακόμη, και μια με τους μπάφους, μια με τις απογοητεύσεις, δεν καταλάβαινα τον ρόλο που θα έπαιζε στη ζωή μου αυτό το πλάσμα. Η μαθήτρια θα γινόταν η Ασπούλα, η γυναίκα μου εδώ και 57 χρόνια, αλλά τότε, άνοιξη του ’67, εγώ ήμουν αλλού ντ’ αλλού, μου είχαν κολλήσει διάφορες έμμονες ιδέες».
Μεταξύ αυτών ήταν να εγκαταλείψει το τραγούδι και μπαρκάρει στα καράβια ή να τα αφήσει όλα και να ζει περιπλανώμενος – άλλος ένας ρόλος που τον ήξερε καλά. Αλλά εκείνο το κορίτσι τον αποτρέπει και κάθεται στο πλευρό του όταν κινδυνεύει να πεθάνει από σηψαιμικό επεισόδιο – μένοντας στην ουσία για πάντα στο πλευρό του στις πιο δύσκολες περιόδους της ζωής του. «Ηρθα πολύ πολύ κοντά με την Ασπα. Την ήθελα. Παντρευτήκαμε στην Αθήνα στις 28 Οκτωβρίου – τη μέρα του ΟΧΙ εμείς είπαμε το ΝΑΙ».
Μαζί πηγαίνουν στο Παρίσι ως φιλοξενούμενοι στο σπίτι του Αχιλλέα Θεοφίλου στο Σεν Ζερμέν κάνοντας παρέα με όλους τους Ελληνες της εποχής: Αχιλλέα Κυριτσόπουλο, Ανδρέα Στάικο, Στέλιο Ράμφο, Αλέκο Φασιανό, Κώστα Φέρρη, Μηνά Σεμερτζιάν, Βασίλη Βασιλικό, Βαγγέλη Παπαθανασίου, Γιάννη Τσαρούχη, Νίκο Παναγιωτόπουλο. Μακριά από τη χώρα του, στο Παρίσι γράφει στο αγαπημένο του στέκι «Cafe Le Saint Claude» την περίφημη «Ωδή στον Τσε Γκεβάρα», που για να το περάσει από τη λογοκρισία το μετατρέπει σε «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη».
Είναι το ίδιο στέκι όπου έπαιζε φλιπεράκια με τον «ασυναγώνιστο», όπως λέει, Φασιανό. Το Παρίσι είναι δύσκολο για προσαρμογές: ξέρει ότι η πόλη των ποιητών δεν έχει τίποτα πια να του δώσει όταν αρχίζουν οι μεγάλες διαδηλώσεις του Μάη του ’68.
Αποφασίζει να φύγει τη μέρα της μεγάλης αντιδιαδήλωσης του Ντε Γκολ, χωρίς χρήματα και χωρίς να ξέρει πώς να φτάσει στην Αθήνα: κάνει ωτοστόπ και μαζί πηγαίνουν οδικώς στην Ιταλία. Φτάνουν στην Αθήνα μέσω Μιλάνου, όπου σκέφτεται τον επόμενο δίσκο. Κατά την επιστροφή, από τους πολλούς εμετούς της Ασπας συνειδητοποιεί ότι η γυναίκα του είναι έγκυος στο πρώτο τους παιδί, τον Κορνήλιο, που γίνεται πιλότος της Ολυμπιακής ενώ ο μικρός του γιος, ο Ρωμανός, που γεννιέται το 1973, έναν χρόνο πριν από την πτώση της χούντας, επιλέγει τον δρόμο του αρχιτέκτονα – με τη μικρή του κόρη να φέρει το πιο ελληνοπρεπές όνομα Αγγέλα.
Στο «Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα» ομολογεί ότι υπήρξε σκληρός με τα παιδιά του και οι εντάσεις ανάμεσα σε αυτόν και τον μεγαλύτερο γιο του είχαν ως αποτέλεσμα μια περίοδο να ψυχρανθούν οι σχέσεις τους. Η μεγάλη συγγνώμη που απευθύνει σε αυτόν και την Ασπα, την οποία λέει ότι στεναχώρησε με τις αλλαξοπιστίες του και τις παράνομες σχέσεις του, είναι τόσο δυνατή που είναι σχεδόν σίγουρο ότι είναι ο βασικός λόγος που γράφτηκε αυτό το βιβλίο: ως μια τεράστια εξομολόγηση, μια επίκληση σε συγχώρεση και ένας οδοδείκτης του πολύτροπου έργου του – ως ένα ατελείωτο, δοξαστικό, ελληνότροπο παραμύθι.
Αλλόκοτη ελληνικότητα
Από την εποχή της εναλλακτικής ροκ, που έχει αρχίσει να κάνει την εμφάνισή της στα τέλη της δεκαετίας του ’60, του Τάσου Φαληρέα και των θρυλικών εμφανίσεων στο «Κύτταρο» που έγραψαν εποχή, με τον ίδιο να πειραματίζεται με όλες τις φόρμες βλέποντας τον Καραγκιόζη να τραγουδά στο πλευρό του και τον άλλο εκφραστή μιας αλλόκοτης ελληνικότητας και ζωντανής λαϊκότητας, τον Λάκη Παπαστάθη, να κινηματογραφεί τα οράματά του.
Παρέα τους έχουν τον Θεόφιλο, τον Καραΐσκάκη και τις λαϊκές αφηγήσεις, τη ζωγραφική, τη μουσική, την ποιητική παράδοση και την ποίηση. Αλλά ταυτόχρονα ο Σαββόπουλος, δύο χρόνια μετά την πτώση της χούντας, σπεύδει να τιμήσει τους παλιούς του συναγωνιστές: σε αυτούς αφιερώνει το «Happy Day» μιλώντας για τις μέρες στη Μακρόνησο, το κορυφαίο σάουντρακ που γράφει για την ομώνυμη ταινία του Παντελή Βούλγαρη – «Ξέρω ανθρώπους σαν κι εσάς, που μου λεν μην τα ρωτάς». Το έθνος εξεγείρεται μέσα από τα μάτια του χτυπώντας νταούλια και νιώθοντας νοσταλγία για μια χώρα που χάνεται στις σκιές του θεάτρου σκιών, όπως γράφει στο «Σαν τον Καραγκιόζη» – «Σαν σκιές γλιστρούν λόγια και εικόνες, κάρα σκουπιδιάρικα, φεύγουν οι χειμώνες».
Την ώρα που φαντασιώνεται όλα αυτά μιλώντας με τους λιγοστούς στενούς του φίλους όπως ο Βαγγέλης Γερμανός -μαζί με τον οποίο υποδέχεται τη νέα δεκαετία του ’80 με τα «Μπαράκια»– και τον Λουκιανό Κηλαηδόνη, αποφασίζει να οργανώσει μια τεράστια συναυλία, ανήμερα Πρωταπριλιά -γιατί μόνο ως αστείο θα μπορούσε να το δει- στο Παλαί ντε Σπορ Θεσσαλονίκης, που ουσιαστικά λειτουργεί ως ανασκόπηση της μουσικής του πορείας. Την ίδια χρονιά, το 1983, ετοιμάζει τη μεγάλη συναυλία στην Αθήνα εγκαινιάζοντας το εντυπωσιακό Ολυμπιακό Στάδιο.
Ηταν, όπως ομολογεί, μία από τις πιο δύσκολες στιγμές της ζωής του καθώς, πέρα από το τεράστιο άγχος, νιώθει άβολα στα μεγάλα στάδια – αυτός ο άνθρωπος των μπουάτ, των εναλλακτικών σκηνών και του «Κυττάρου». Πρέπει, όμως, να συνηθίσει τον νέο του εαυτό γιατί έκτοτε και μετά τα «Τραπεζάκια έξω», που κυκλοφορούν την ίδια χρονιά, τίποτα δεν θα είναι το ίδιο: θα βρει καταφύγιο στη Νεορθοδοξία, σε αναλογία πάντα με τον Ντίλαν, που αντικαθιστά την επαναστατικότητα της φολκ με τη θαλπωρή της Βίβλου.
Ξυρισμένος και κουρεμένος
Αν, όμως, οι εναπομείναντες αριστεροί, οι Ρηγάδες και οι αρνητές των παιδιών της Αλλαγής ένιωσαν άβολα με «των Ελλήνων τις κοινότητες που φτιάχνουν άλλο γαλαξία» πηγαίνοντας «είτε με τις αρχαιότητες, είτε με Ορθοδοξία», ενδεχομένως αγνοούν ότι ο Σαββόπουλος δεν δημιούργησε υψηλή ποίηση μετουσιωμένη σε μουσική και τραγούδια για να εξωραΐσει το παρόν ή το μέλλον μας, αλλά για να το υψώσει τολμηρά μπροστά μας σαν αντεστραμμένο καθρέφτη.
«Μην περιμένετε αστειάκια και σάτιρες, γνωστοί μου ξένοι, για τις κλοπές του Κοσκωτά και του αρχηγού την ερωμένη, σ’ αυτά διαπρέπουν κάτι ατσίδες, κάτι μίμοι, κάτι νάνοι», λέει στο τραγούδι «Μην περιμένετε αστειάκια», που περικλείεται στον δίσκο του «Κούρεμα» λίγο πριν από την έλευση της δεκαετίας του ’90 γνωρίζοντας ότι θα βρει τους πάντες απέναντί του. «Βγήκα στη σκηνή το ’88, στο “Κούρεμα”, ξυρισμένος και κουρεμένος με την ψιλή, σαν τιμωρημένος, σαν προετοιμασμένος για διαπόμπευση», γράφει στην αυτοβιογραφία του για εκείνη την τόσο έντονη περίοδο. «Αλλά η διαπόμπευση ήρθε πράγματι τόσο σκληρή που ούτε καν το φανταζόμουν.
Με το “Κούρεμα” έκανα στροφή προς τη Δεξιά, μπαϊλντισμένος με τον ψευτοπροοδευτισμό της εποχής και την αλαζονεία του. Ηταν ένας προοδευτισμός νεφελώδης, αντιπαραγωγικός, πολύ κουλτουριάρης κι εντελώς αντιπνευματικός. Δυστυχώς, η Αριστερά αφέθηκε να παρασυρθεί από εκείνον τον φτηνιάρικο προοδευτισμό. Παλιοί αριστεροί που, δικαιολογημένα, μισούσαν τη Δεξιά, επειδή κάποτε τους ταπείνωσε και τους ανάγκασε να υπογράψουν δηλώσεις μετανοίας, αλλά και δεν τους έφυγε ποτέ και ο ανομολόγητος θυμός για την ίδια τους την Αριστερά που τους έμπλεξε τότε, μόλις ξεπετάχθηκε το ΠΑΣΟΚ, μετακόμισαν σύσσωμοι.
Το ΠΑΣΟΚ έγινε το καταφύγιο κάθε πληγωμένου εγωισμού. Ασε δε τον λαϊκισμό του. Ηταν τόσο ακαταμάχητος που επηρέασε βλαπτικά όλο το πολιτικό σύστημα, όλα τα κόμματα σχεδόν. Πολύς φανατισμός», έγραφε γνωρίζοντας ότι «η χάρτα αυτού του κράτους κρύβει απάτη/που φτάνει στον γνωστό αγριορωμιό», όπως λέει χαρακτηριστικά στους «Κωλοέλληνες».
Εξ ου και ότι ο άνθρωπος που αγαπάμε πάντα να μισούμε και θα αγαπάμε για πάντα, που μίλησε για όλα τα ιερά και όσια, τις εμμονές και τις αμαρτίες της φυλής μας, ήταν αυτός που δεν αντέξαμε ως τον σκοτεινό προφήτη αλλά και αυτόν που πάντοτε καλούσαμε σε κάθε δοξαστική, πανηγυριώτικη και ιστορική στιγμή μας.
Υψωσε ψηλά τη σημαία και άφησε να ακουστούν στις άκρες του πλανήτη οι ποιητικές του ενορασιακές συλλήψεις και τα κρουστά του κατά την τελετή λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων, ύστερα από πρόσκληση του διορατικού Δημήτρη Παπαϊωάννου, ο οποίος κάλεσε τον Σαββόπουλο για να κλείσει την πιο ιστορική δημόσια γιορτή μας.
Κατά βάθος, παρά τις εντάσεις και τις συγκρούσεις, που δεν αποφεύγει κανείς καλλιτέχνης, τις αντιφάσεις και τις ομολογημένες αδικίες του απέναντι σε ομότεχνούς του, όπως ο Θάνος Μικρούτσικος ή ο Μάνος Λοΐζος, ο Σαββόπουλος, ή ο δικός μας Νιόνιος, ήταν ένας από τους μεγάλους ποιητές που σφράγισαν την Ελληνική Ιστορία, ένας μουσικός που διαμόρφωσε μαζί με τα τραγούδια του την ίδια μας την παιδεία.
Ολοκληρωμένος ως καλλιτέχνης και ποιητής, ατελής και ευεπίφορος σε αμέτρητα λάθη ως άνθρωπος. «Ο,τι έγραψα είναι ένα τραύλισμα, νομίζω. Αυτό είναι για μένα η μουσική: το θείο τραγούδι που ένα αδέξιο παιδί το λέει κομπιάζοντας, έχοντας στην καρδιά την ακατόρθωτη μελωδία μιας λαχτάρας για τελειότητα από ένα πλάσμα που δεν την έχει» – και είναι αλήθεια, ας το παραδεχτούμε, οι στίχοι του και η μουσική του δεν είχαν μόνο το χάρισμα της τελειότητας, ενίοτε την ξεπερνούσαν.
Πηγή: protothema.gr
Ακολουθήστε το 
στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
