Γράφει η Φανή Γέμτου
Ηθοποιός- Θεατρολόγος
Από τον Αριστοτέλη έως τον Μπρουκ, τον Μπάρμπα και τις μεταδραματικές αφηγήσεις, ένα ταξίδι στις πιο εμβληματικές θεωρήσεις για την τέχνη του Θεάτρου.
Υπάρχει τελικά ένας ορισμός του Θεάτρου τόσο συμπεριληπτικός που να περιγράφει την έννοια της συγκεκριμένης τέχνης σε όλο της το μεγαλείο;
Είναι λογικό πως κάθε θεωρητικός που αναλύει εις βάθος το φαινόμενο της θεατρικής εμπειρίας, έρχεται αντιμέτωπος με την ανάγκη διατύπωσης ενός ορισμού που να καταδεικνύει τα βασικά χαρακτηριστικά της, περιχαρακώνοντας τη μοναδικότητά της. Από την εμφάνισή του Θεάτρου μέχρι και σήμερα έχουν αποδοθεί διάφοροι ορισμοί στο Θέατρο, καθώς όμως οι εποχές και η αισθητική αλλάζουν και επαναπροσδιορίζονται, η έννοια της περιχαράκωσης μιας τέτοιας τέχνης με όρους στατικού ορισμού και στεγανών συχνά αποβαίνει ανεπαρκής. Κάθε εποχή ωστόσο έχει σημαντικούς θεατράνθρωπους, φιλοσόφους, καλλιτέχνες και μελετητές που προσεγγίζουν την έννοια του Θεάτρου και τις βασικές του αρχές με μέθοδο, πνευματικότητα και διεισδυτικότητα, αναδεικνύοντας τις θεμελιώδεις πτυχές της δραματικής τέχνης.
Από την Αρχαιότητα στον Διαφωτισμό
-
Αριστοτέλης (4ος αιώνας π.Χ.): Στο έργο του «Περί Ποιητικής» ορίζει την τραγωδία ως: «μίμηση πράξης σπουδαίας και ολοκληρωμένης, με συγκεκριμένο μέγεθος, με γλώσσα ευχάριστη και καλλιτεχνικά επεξεργασμένη σε κάθε μέρος της, με πρόσωπα που δρουν και όχι απλώς με αφήγηση, και με σκοπό να προκαλέσει έλεος και φόβο και να επιτύχει την κάθαρση τέτοιων συναισθημάτων.» Η θεώρησή του θεμελιώνει τη δραματουργική σκέψη για αιώνες και επηρεάζει βαθιά τον δυτικό πολιτισμό.
-
Ζαν Ρασίν (17ος αιώνας): Στην εισαγωγή της «Φαίδρας» του, ο Γάλλος δραματουργός υπερασπίζεται την καθαρότητα, την αυστηρότητα και την ηθική των παθών. Προσεγγίζει την τραγωδία ως ψυχικό τοπίο εσωτερικής σύγκρουσης που φωτίζεται με λιτά μέσα, αποσκοπώντας, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, στην κάθαρση.
-
Ουίλιαμ Σαίξπηρ (τέλη 16ου – αρχές 17ου αιώνα): Αν και δεν αφήνει θεωρητικό έργο ως κληρονομιά στους μεταγενέστερους, μέσα από τα θεατρικά του κείμενα αντιλαμβανόμαστε τη θεώρηση του περί θεάτρου ως ειδώλου της ζωής: «Όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή, κι όλοι οι άντρες και οι γυναίκες απλώς ηθοποιοί…» Το θέατρο είναι για εκείνον μεταφορά του ανθρώπινου πεπρωμένου, μια σκηνή όπου η ζωή αναπαρίσταται ως διαρκής ρόλος και παρατήρηση.
-
Ντενί Ντιντερό (18ος αιώνας): Στο «Παράδοξο του Ηθοποιού» (1773) υπερασπίζεται τη νηφαλιότητα και την τεχνική του ηθοποιού:
«Ο καλός ηθοποιός δεν αισθάνεται — αναπαριστά.» Το θέατρο οφείλει να απευθύνεται στη λογική, όχι μόνο στο συναίσθημα, και να αναδεικνύει την καθημερινότητα ως άξια θεατρικής αναπαράστασης.
-
Γκότχολντ Λέσινγκ (18ος αιώνας): Με το έργο του «Λαοκόων» και τα «Δραματουργικά του Αμβούργου» υπερασπίζεται ένα θέατρο ηθικό, συγκινησιακό και παιδευτικό. Αρνείται τον νεοκλασικισμό και στρέφεται προς τη ρεαλιστική απεικόνιση της ανθρώπινης αδυναμίας και κοινωνικής σύγκρουσης.
19ος Αιώνας: Μεταξύ Ρομαντισμού και Νατουραλισμού
Ο 19ος αιώνας αποτελεί μεταβατική περίοδο για το Θέατρο, όπου το ρομαντικό ιδεώδες συναντά τη γέννηση του ρεαλισμού και του νατουραλισμού. Η σκηνή παύει να είναι μόνο χώρος ηρωικών συναισθημάτων και μεταμορφώνεται σε καθρέφτη κοινωνικών και ψυχολογικών εντάσεων. Οι θεατράνθρωποι της εποχής φέρνουν στο προσκήνιο τον καθημερινό άνθρωπο, την ταξική σύγκρουση, αλλά και την εσωτερική ζωή των χαρακτήρων.
-
Βίκτωρ Ουγκό: Στο προοίμιο του «Κρομγουέλλου» (1827) υπερασπίζεται την ανάμιξη του τραγικού και του γελοίου, το σπάσιμο των νεοκλασικών κανόνων, την απελευθέρωση της θεατρικής έκφρασης και την ανάδειξη του Ρομαντισμού. Για τον Ουγκό, το Θέατρο πρέπει να είναι καθρέφτης όλης της ζωής και των ανριφάσεων της, όχι μόνο των υψηλών ηθών.
-
Αντρέ Αντουάν: Ιδρυτής του Théâtre Libre στο Παρίσι (1887), προωθεί το νατουραλιστικό θέατρο. Οραματίζεται μια σκηνή που αναπαράγει πιστά την πραγματικότητα, χωρίς ρητορική ή ιδεολογική επιβολή. Η δραματουργία του προάγει το απλό, το τυχαίο, το φαινομενικά ασήμαντο.
-
Χένρικ Ίψεν: Μεταφέρει το Θέατρο από τον ρομαντισμό στον ρεαλισμό. Εστιάζει στη θέση της γυναίκας, στην κοινωνική υποκρισία και στον ψυχολογικό ρεαλισμό. Το έργο του γίνεται καθρέφτης μιας κοινωνίας που καταπιέζει τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου.
-
Αουγκούστ Στρίντμπεργκ: Πειραματίζεται με τη μορφή και το ύφος, κινούμενος από τον ρεαλισμό στον προδρομικό εξπρεσιονισμό. Τα έργα του αναδεικνύουν την ανθρώπινη ένταση, τον παραλογισμό, τον εφιάλτη, το όνειρο, τη σύγκρουση φύλων και τα πάθη χωρίς εξιδανίκευση.
20ός Αιώνας: Αρχιτέκτονες του Σύγχρονου Θεάτρου
Ο 20ός αιώνας υπήρξε πεδίο θεμελιωδών αλλαγών στη θεατρική σκέψη και πράξη. Σε έναν αιώνα που γνώρισε πολέμους, ιδεολογικές συγκρούσεις, τεχνολογικές εξελίξεις και κοινωνικές επαναστάσεις, το θέατρο κλήθηκε να επανεφεύρει τον εαυτό του. Οι δημιουργοί αυτής της περιόδου όχι μόνο διαμόρφωσαν νέες αισθητικές φόρμες, αλλά επαναπροσδιόρισαν την ουσία της θεατρικής εμπειρίας. Ο κάθε καλλιτέχνης της εποχής συνεισφέρει με μια φιλοσοφική μετατόπιση που άλλοτε συμπληρώνει κι άλλοτε ανατρέπει τις προηγούμενες αντιλήψεις. Παρακάτω αποτυπώνεται αυτή η πορεία μέσα από τους σημαντικότερους δημιουργούς ανά δεκαετία:
1900s–1910s
-
Κονσταντίν Στανισλάφσκι: Ο πατέρας της ρεαλιστικής υποκριτικής. Αντιμετωπίζει το θέατρο ως τέχνη πνευματικής και ψυχοσωματικής προσέγγισης του ρόλου. Το σύστημά του προτάσσει την εσωτερική αλήθεια, την ενεργοποίηση της φαντασίας και της συγκινησιακής μνήμης.
-
Έντουαρντ Γκόρντον Κρεγκ: Επηρεασμένος από τον συμβολισμό, επιδιώκει την αποδραματοποίηση του θεάτρου και την υπεροχή της σκηνοθεσίας. Οραματίζεται τον ηθοποιό ως «υπερμαριονέτα» και τον σκηνοθέτη ως ενορχηστρωτή της παράστασης.
1920s–1930s
-
Βσεβολόντ Μέγιερχολντ: Ανατρέπει το φυσιοκρατικό ιδίωμα. Εισάγει τη βιομηχανική ενέργεια του ηθοποιού με τη μέθοδο της «βιομηχανικής». Βλέπει τον ηθοποιό ως φορέα ρυθμού, δράσης και κατασκευής.
-
Μπέρτολτ Μπρεχτ: Διατυπώνει τη θεωρία της αποστασιοποίησης (Verfremdung). Το θέατρο πρέπει να αφυπνίζει, όχι να υπνωτίζει. Ο θεατής καλείται να παραμένει κριτικός, όχι συμμέτοχος.
-
Άντονιν Αρτώ: Εισηγητής του «Θεάτρου της Σκληρότητας». Οραματίζεται ένα θέατρο-ιεροτελεστία που σωματοποιεί το ασυνείδητο. Ο λόγος αντικαθίσταται από κραυγές, χειρονομίες και ενόραση.
1940s–1950s
-
Λι Στράσμπεργκ: Εξελίσσει το σύστημα Στανισλάφσκι στην Αμερική ως «μέθοδο υποκριτικής» (Method Acting). Ο ηθοποιός ανακαλεί προσωπικές εμπειρίες για να ενσαρκώσει συναισθηματικά αληθινούς χαρακτήρες.
-
Μάικλ Τσέχωφ: Εστιάζει στη φαντασία και τη σωματική ενέργεια του ηθοποιού. Η «ψυχολογική χειρονομία» είναι για εκείνον το κλειδί προς τον εσωτερικό κόσμο του ρόλου.
1960s
-
Πήτερ Μπρουκ: Ορίζει την έννοια του «άδειου χώρου». «Μπορώ να πάρω έναν άδειο χώρο και να τον ονομάσω απλά σκηνή. Κάποιος περνάει από αυτόν τον χώρο, και κάποιος άλλος τον παρακολουθεί. Αυτό είναι το μόνο που χρειάζεται για να υπάρξει θέατρο». Με άλλα λόγια, το θέατρο δεν απαιτεί περίτεχνα σκηνικά ή παραδοσιακά στοιχεία, αρκεί μονάχα η παρουσία ενός χώρου, ενός περφόρμερ και ενός θεατή.
-
Γιέρζι Γκροτόφσκι: Θεμελιώνει το «φτωχό θέατρο», που απογυμνώνεται από τεχνικά μέσα για να αναδείξει τη σχέση σώματος-πνεύματος. Ο ηθοποιός είναι ο ιερέας μιας τελετουργικής πράξης κάθαρσης.
1970s
-
Ζακ Λεκόκ: Οραματίζεται ένα θέατρο ποιητικής κίνησης. Το σώμα είναι το όργανο έκφρασης που υπερβαίνει τον λόγο. Η μάσκα, η κλόουν και το σωματικό θέατρο αποκτούν κεντρική θέση στη θεατρική εκπαίδευση.
1980s–1990s
-
Αριάν Μνουσκίν: Επικεφαλής του Théâtre du Soleil. Πιστεύει στο συλλογικό θέατρο, στην πολιτική ευθύνη του καλλιτέχνη και στην ανάμιξη παραδόσεων. Η σκηνή γίνεται χώρος πολιτισμικής συνάντησης και πολιτικής αφύπνισης.
-
Ευγένιο Μπάρμπα: Μαθητής του Γκροτόφσκι και ιδρυτής του θεάτρου Odin. Αναπτύσσει την Ανθρωπολογία του Θεάτρου: μελετά διαπολιτισμικά τα κοινά στοιχεία της παρουσίας του ηθοποιού σε διαφορετικούς πολιτισμούς.
21ος Αιώνας: Πέρα από τη Δραματουργία
Στον 21ο αιώνα, το Θέατρο γίνεται ακόμη πιο ρευστό, ανοιχτό και μεταμορφωτικό. Οι νέες τεχνολογίες, οι κοινωνικοπολιτικές μετατοπίσεις, η παγκοσμιοποίηση, αλλά και η θεωρητική κόπωση του μοντέλου του «κλασικού» έργου, οδηγούν στην ανάδυση του μεταδραματικού θεάτρου. Όπως ορίζει ο Hans-Thies Lehmann στο έργο του «Postdramatic Theatre» (1999), το μεταδραματικό θέατρο δεν οργανώνεται γύρω από τη γραμμική αφήγηση, τον ρόλο ή τη δραματική σύγκρουση, αλλά γύρω από την εμπειρία, το εικαστικό γεγονός, τον ήχο, τον ρυθμό, τη σωματικότητα και τη διάδραση.
Ο ηθοποιός δεν αναπαριστά, αλλά υφίσταται επί σκηνής. Το θέατρο δεν αφηγείται, αλλά δημιουργεί πεδία σημασιών. Δεν επικεντρώνεται σε χαρακτήρες και πλοκή, αλλά σε εικόνες, δράσεις και θεατρικούς τόπους. Ο θεατής δεν είναι πια μόνο αποδέκτης αλλά και συμμέτοχος ή συνεπινοητής του νοήματος.
Το μεταδραματικό δεν αντικρούει απλώς το κλασικό, αλλά αποκαλύπτει τη σχετικότητα του ορισμού του θεάτρου καθ’ όλη την ιστορική του πορεία. Αναδεικνύει την ανάγκη για ένα Θέατρο ανοιχτό, χωρίς κέντρα και χωρίς τελεσίδικους κανόνες.
Από τον Βαλερί Φουκώ στον Ρομέο Καστελούτσι και από τον Γιαν Φάμπρ στους Ρίμινι Πρότοκολ, βλέπουμε έργα που αψηφούν τις παραδοσιακές φόρμες και ενθαρρύνουν τον θεατή να σκεφτεί, να βιώσει και να μετασχηματιστεί, όχι απαραίτητα να «καταλάβει».
Το ερώτημα «τι είναι θέατρο;» εδώ δεν επιδέχεται απάντηση, αλλά συνεχώς επαναδιατυπώνεται.
Από την κάθαρση του Αριστοτέλη ως τον αφαιρετισμό του Μπρουκ, από την πειθαρχία του Ρακίνα ως τη σωματικότητα του Γκροτόφσκι και από την τεχνική του Ντιντερό ως την εκρηκτική πολυσημία του μεταδραματικού, το Θέατρο δεν έπαψε να επαναπροσδιορίζεται.
Κάθε εποχή επιχειρεί να το ορίσει, κι όμως αυτό διαφεύγει. Κάθε δημιουργός το αναζητά, κι όμως παραμένει μυστήριο. Ίσως γιατί το Θέατρο δεν είναι αυτό που δηλώνει, αλλά αυτό που ενεργοποιεί: μια πράξη παρουσίας, μια εμπειρία κοινότητας, ένα ρήγμα ανάμεσα στο «είμαι» και το «παίζω».
Και ίσως τελικά, το πιο ακριβές που μπορούμε να πούμε για το τι είναι Θέατρο, είναι ότι κάθε φορά που συμβαίνει αληθινά, μας υπενθυμίζει πως είμαστε ζωντανοί.
Πηγή: ΕΝΤΥΠΗ LARISSANET
Ακολουθήστε το 
στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
