Η Παγκόσμια μέρα για το έδαφος 2024: Φροντίζουμε τα εδάφη μας

Γράφει ο Θεοφάνης Γέμτος (Γεωπόνος, ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μέλος της Ε.Δ.Υ.ΘΕ.)

Την 5^η Δεκεμβρίου γιορτάστηκε και φέτος η Παγκόσμια Ημέρα Εδάφους που καθιέρωσε ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας και η ΓΣ του ΟΗΕ πριν από δέκα χρόνια (η απόφαση λήφθηκε το 2013). Η ημερομηνία αυτή ορίστηκε προς τιμή του βασιλιά της Ταϊλάνδης ο οποίος ήταν ένθερμος υποστηρικτής των μέτρων προστασίας του εδάφους. 5 Δεκεμβρίου ήταν η ημέρα των γενεθλίων του. Ο εορτασμός αυτός είναι ένα μέσο να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον στη σημασία της διατήρησης υγειών εδαφών και για τη προώθηση βιώσιμης (ή αειφορικής) διαχείρισης των εδαφικών πόρων.

Πρέπει να γίνει κατανοητό από όλους ότι το έδαφος (όπως και το νερό) είναι η βάση της ζωής μας στο πλανήτη και πρέπει να το διατηρήσουμε σε υγιή κατάσταση ώστε να στηρίζει την παραγωγή τροφίμων και πρώτων υλών απαραίτητων για τη ζωή μας. Επί πλέον το έδαφος παρέχει σημαντικές υπηρεσίες στο οικοσύστημα. Συμβάλει στην καλύτερη κατάσταση των υδάτων του πλανήτη καθώς φιλτράρει το νερό που εισέρχεται στο έδαφος ενώ η αποφυγή διάβρωσης του μειώνει τους ρύπους στα επιφανειακά νερά.

Στηρίζει τη βιοποικιλότητα καθώς στο υγειές έδαφος ζουν δισεκατομμύρια οργανισμών.

Το υγειές έδαφος συμβάλει στη μείωση των κινδύνων πλημμυρικών φαινομένων καθώς απορροφά το νερό και μειώνει την απορροή. Συμβάλλει επίσης και στη μείωση των επιπτώσεων της ξηρασίας καθώς αυξάνει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί το νερό (υδατοϊκανότητα). Όλες αυτές οι υπηρεσίες κάνουν τη διατήρηση της υγείας του εδάφους κρίσιμο στοιχείο της διαχείρισης του Πλανήτη.

Σύμφωνα με τα πιο πάνω η Ε.Ε. ορίζει ως υγειές έδαφος αυτό που είναι σε καλή χημική, βιολογική και φυσική κατάσταση και είναι ικανό να προσφέρει όσο το δυνατό περισσότερες υπηρεσίες στο οικοσύστημα. Το Υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ ορίζει ως υγειές ένα έδαφος που έχει διατηρήσιμη ικανότητα να λειτουργεί ως ζωντανό οικοσύστημα και να συμβάλει στη ζωή των φυτών, των ζώων και του ανθρώπου. Μας προσφέρει καθαρό αέρα και νερό φιλτράροντάς τα, συμβάλει στη διατήρηση καλλιεργειών, δασών και βοσκοτόπων, διατηρεί την άγρια ζωή και τη βιοποικιλότητα και δημιουργεί όμορφα τοπία. Ρυθμίζει σε μεγάλο βαθμό τη ροή του νερού είτε τη διήθησή του συμβάλλοντας στη καλή λειτουργία των συστημάτων. Συμβάλει στην ανακύκλωση των στοιχείων και γενικότερα στην επισιτιστική ασφάλεια.

Φέτος είναι η δέκατη χρονιά που γιορτάζεται η μέρα αυτή. Το φετινό σύνθημα (όπως φαίνεται στην εικόνα) είναι: Φροντίζουμε τα εδάφη. Μετράμε, παρακολουθούμε, τα διαχειριζόμαστε (Caring for Soils – measure, monitor, manage). Τι σημαίνουν τα στοιχεία αυτά; Πρώτα πρέπει να ασχοληθούμε με το έδαφος και να το φροντίσουμε για να το έχουμε. Είναι κρίσιμο στοιχείο να συνειδητοποιήσουμε την αξία του και τη σημασία του για τη ζωή μας. Για να πετύχουμε τη καλή υγεία του εδάφους πρέπει πρώτα από όλα να έχουμε στοιχεία για τη κατάσταση του. Αυτό το πετυχαίνουμε με μετρήσεις των χαρακτηριστικών του που πρέπει να είναι αξιόπιστες αλλά και όσο το δυνατόν περισσότερες.

Οι μετρήσεις πρέπει να είναι συνεχείς ώστε να παρακολουθείται η εξέλιξη των χαρακτηριστικών του εδάφους για να μπορούμε να πάρουμε έγκαιρα μέτρα περιορισμού των αρνητικών εξελίξεων ή να μας καθοδηγήσουν στα σωστά μέτρα. Τέλος κρίσιμο στοιχείο είναι η σωστή διαχείριση των εδαφών ώστε να τα συντηρήσουμε σε καλή κατάσταση και υγεία.

Τα στοιχεία που καθορίζουν την υγεία του εδάφους φαίνονται στη πιο κάτω κύκλο και είναι: ελαχιστοποίηση της διατάραξης του εδάφους, μεγιστοποίηση του χρόνου διατήρησης ζωντανών και δραστήριων στο έδαφος , μεγιστοποίηση της κάλυψης του εδάφους με φυτικά υπολείμματα ή βλάστηση (καλλιέργειες φυτοκάλυψης) και διατήρηση και μεγιστοποίηση της βιοποικιλότητας.

Ποια είναι η κατάσταση των εδαφών μας σήμερα; Μελέτη της ΕΕ (μελέτη του JRC) δείχνει ότι το 61% των εδαφών της Ένωσης είναι υποβαθμισμένα και μόνο το 39% είναι σε καλή κατάσταση. Η χώρα μας βρίσκεται σε μάλλον χειρότερη κατάσταση. Το ανάγλυφό της έχει πολλά επικλινή εδάφη που αντιμετωπίζουν πρόβλημα διάβρωσης . Οι ακολουθούμενες καλλιεργητικές πρακτικές των αγροτών με συνεχή οργώματα (έντονη διατάραξη του εδάφους), συχνή καύση μέχρι πριν από λίγα χρόνια των φυτικών υπολειμμάτων που διατηρούσε το έδαφος γυμνό σε συνδυασμό με το όργωμα που κάλυπτε ότι έμενε, η μονοκαλλιέργεια που ενισχύθηκε από τις επιλεκτικές επιδοτήσεις σε ορισμένες καλλιέργειες (σκληρό σιτάρι και βαμβάκι) οδήγησαν σε εδάφη με χαμηλή οργανική ουσία, χαμηλή βιοποικιλότητα, μεγάλες απώλειες γόνιμου επιφανειακού εδάφους από διάβρωση, φυσικές και χημικές ιδιότητες π ου περιορίζουν τη λειτουργία του εδάφους στη συγκράτηση νερού και θρεπτικών στοιχείων και περιορίζει τον καθαρισμό νερού και αέρα.

Στη Θεσσαλία

Αν έρθουμε στη Θεσσαλία θα δούμε ότι η κατάσταση είναι εξίσου κακή. Το 30% των εκτάσεων είναι επικλινείς και κανείς δεν ενδιαφέρεται να πάρει μέτρα περιορισμού της διάβρωσης. Είναι ανεπαρκή τα μέτρα για απαγόρευση του οργώματος σε εδάφη με κλίσεις 12 ή 15% και όχι σε πολύ λιγότερο. Ακόμα και αυτό βέβαια ούτε ελέγχεται, ούτε πιστοποιείται. Πριν λίγες ημέρες (μετά τις έντονες βροχές των αρχών Δεκεμβρίου) έκανα μια περιοδεία στους λόφους της Χάλκης και το Μικρού Περιβολιού. Η εικόνα είναι τραγική. Εδάφη ακάλυπτα, καλλιεργημένα γεμάτα πέτρες στη επιφάνειά του και μικρά αυλάκια (από τη ροή του νερού και τη διάβρωση) κατά τη κλίση των εδαφών. Όλα αυτά υποτίθεται κατά την ΚΑΠ και τις καλές καλλιεργητικές πρακτικές θα έπρεπε να έχουν κάποια κάλυψη. Το κόλλημα των συντακτών των σχεδίων προστασίας των εδαφών (αλλά και των αγροτών) με το όργωμα είναι τέτοιο που κάνει δύσκολη την προώθηση κάθε εναλλακτικής λύσης.

Είναι προφανές ότι η Παγκόσμια Ημέρα του Εδάφους, θα ήταν μια καλή ευκαιρία να προβληθούν τα προβλήματα συντήρησης των εδαφών μας και της διατήρησής τους σε καλή υγεία. Τουλάχιστον αν ενδιαφερόμαστε να παράγουν τρόφιμα για να ζήσουμε. Φυσικά αν τα κάνουμε φωτοβολταϊκά δεν έχουμε τέτοια προβλήματα. Αυτός είναι ο στόχος του ΥΠΑΑΤ και του πολιτικού συστήματος της χώρας; Για αυτό κανείς δεν ανέφερε το θέμα; Ούτε στα ευαίσθητα κανάλια και εφημερίδες ούτε πουθενά.

Φυσικά όλες αυτές οι περιοχές ερημοποιούνται. Θα το καταλάβουμε μόλις θα μειωθούν οι επιδοτήσεις που σήμερα συντηρούν την καλλιέργεια. Και τότε θα κλαίμε όπως κάναμε το καλοκαίρι με τη λειψυδρία, που μας ανησύχησε καθώς δεν φροντίσαμε να έχουμε ταμιεύσεις νερού για την ασφάλειά μας.