Του Κώστα Σπανού
Όπως είναι γνωστό, λίγο πριν από την άλωση της Πόλης, οι Έλληνες λόγιοι κατέφυγαν στη Βενετία και σε άλλες πόλεις της Ιταλίας και άλλων χωρών, με αποτέλεσμα να νεκρωθεί τότε κάθε πνευματική δραστηριότητα. Με όσα ακολούθησαν την κατάληψη του ελλαδικού χώρου και τελευταία της Πόλης, το 1453, η μόνη φροντίδα των Ελλήνων αφορούσε την επιβίωσή τους. Έτσι δημιουργήθηκε ένα μεγάλο χάσμα στην πνευματική ζωή του Ελληνισμού, το οποίο διήρκεσε μέχρι τα μέσα, περίπου, του 17ου αι.
Παρά τις δυσκολίες, ο πρώτος πατριάρχης μετά την Άλωση, ο Γεννάδιος Σχολάριος (1454-1456), ίδρυση στην Πόλη, κοντά στο Πατριαρχείο, το πρώτο ελληνικό σχολείο, για να εξασφαλίσει με ψάλτες τους ναούς της και νοταρίους για τις δικαιοπρακτικές υποθέσεις των Ελλήνων. Το σχολείο αυτό, με το πέρασμα του χρόνου, έγινε το φυτώριο των αξιωματούχων της Εκκλησίας μας.
Ο γερμανός ελληνιστής στην Τυβίγγη Martinus Crusious (1526-1607) έγραψε (πριν από το 1584): «Σε όλη την Ελλάδα δεν υπάρχουν εκπαιδευτήρια. Δεν υπάρχουν επίσης ακαδημίες και δημόσιοι καθηγητές, παρά μόνο «κοινά» σχολεία, όπου τα παιδιά μαθαίνουν να διαβάζουν το Ωρολόγιο, την Ωκτάηχο, το Ψαλτήριο και άλλα λειτουργικά βιβλία. Ελάχιστοι όμως είναι οι ιερείς και οι μοναχοί που τα κατανοούν. Οι ιερείς εισπράττουν από τους μαθητές τους μικρό βοήθημα».[1]
Και ενώ αυτά συνέβαιναν στην Ελλάδα, στη Θεσσαλία τα πράγματα ήταν σχετικώς καλά και μάλιστα η λειτουργία σχολείων άρχισε αρκετά νωρίτερα. Στα Τρίκαλα, έδρα της Μητρόπολής μας, το σχολείο λειτουργούσε ήδη το 1543, στα Μετέωρα το 1550 και στην Ελασσόνα το 1567.
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ
Το σχολείο των Τρικάλων λειτουργούσε ήδη το 1543, στον ναό της Παναγίας Επίσκεψης, με δάσκαλο τον παπα-Θεοδόση, σακελλάριο της Μητρόπολης της Λάρισας. Το σχολείο ήταν της εγκυκλίου παιδείας και είχε στόχους περισσότερο πρακτικούς, διότι αναφέρονται «η μάθησις νοταρίων» και «η μάθησις μουσικών οργάνων».[2]
Η πληροφορία για την ύπαρξη σχολείου στα Τρίκαλα προέρχεται από μία ενθύμηση, γραμμένη στον υπ’ αρ. 607 κώδικα της ΕΒΕ, ο οποίος χρονολογείται στο έτος 1543.[3] Στο φ. 283β αναφέρονται τα εξής: «Το παρόν μηνέω τούτον, εγγράφη διά συνδρομής και εξόδου κυρ Θεοδωσίου ιερέως και σακελαρίου της μεγάλης εκκλησίας της μητροπόλεως λάρισσα, έστιν δε μεταθεμένη διά την εχμαλοσίαν των αγαρινών η αγιωτάτη μητρόπολις εις ετέραν πόλιν την καλουμένην τρικάλων. και η λάρισσα δεσπόζει της αυτής χόρας διά χειροτονίας επισκόπων. Ο δε κυρ σακελάριος, ενορεύων ναόν της υπεραγίας Θεοτόκου. Η δε λεγομένη επίσκεψις εις την αυτήν μητρόπολιν έχει δε και διδασκαλίω διά μάθησιν γραμματικής και νοταρίων και μουσικών οργάνων. Ο δε διδάσκαλος και οι φοιτηταί αυτόν έγραψον το μηνέων εις τον ναό της Θεοτόκου και ει τις αναγινώσκει μη βλασφημί. Ότι μαθηταί εισίν. Και ο γράφων παραγράφει αλλά εύχεσθε και μην καταράσθε. εγράφι δε εν τω ζνα έτι εν τω κυρίω πάσχα (…)».[4]
Εξετάζοντας την ως άνω ενθύμηση διαπιστώνουμε ότι το επίπεδο του γραφέα είναι υψηλό, γεγονός το οποίο δείχνει ότι ο δάσκαλος παπα-Θεοδόσιος ήταν πολύ αξιόλογος για την εποχή του. Εάν, μάλιστα, συγκρίνουμε την ενθύμηση αυτή με κάποιες άλλες, τις οποίες έγραψαν δάσκαλοι σχολείων της Δυτικής Θεσσαλίας, τον 19ο αι., θα διαπιστώσουμε ότι το επίπεδο των δασκάλων του 1543 ήταν κατά πολύ ανώτερο από το επίπεδο των δασκάλων του 19ου αι. Ιδού και η απόδειξη: «Καγώ θύμειση δοιά καιρον όντας ήλθα εδό εις το χωριον Σαρακήνα και διδάσκαλος εγό η Βασίλης Χρίστου από χορίον Μαγούλα ήμιν 5ον [χρόνον] 300 [γρόσια] και με αίθρεβαν το χορίον 1877 Σαρακήνα βασίλης Χρίστου». [5]
Δεν είναι εφικτό να προσδιορισθεί, πότε πριν από το 1543, ιδρύθηκε το σχολείο των Τρικάλων. Στο σχολείο αυτό φοίτησαν ο Νικηφόρος Παράσχης Καντακουζηνός, ο για 12 χρόνια «διδάσκαλος», γεννημένος στα Τρίκαλα , γύρω στα 1537,[6] και ο αρχιεπίσκοπος του Δομενίκου και Ελασσόνας Αρσένιος, γεννημένος στα Καλογριανά της Καρδίτσας, το 1550.
Ο Αρσένιος υπήρξε μαθητής του σοφού δασκάλου και μοναχού Ματθαίου, ο οποίος δίδασκε στους μαθητές του «γραμματικά, ποιητικά και ρητορικά μαθήματα, προστάξει και προθυμία του πανιερωτάτου μητροπολίτου Λαρίσης Ιερεμίου»[7], ο οποίος εκλέχθηκε μητροπολίτης το έτος 1568/1569. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι το σχολείο των Τρικάλων λειτουργούσε τουλάχιστον την περίοδο 1543-1569. Ο Ιερεμίας έδωσε νέα ώθηση στο σχολείο των Τρικάλων, φροντίζοντάς το μέχρι το 1572, οπότε εκλέχθηκε οικουμενικός πατριάρχης.
Τον σκοπό αυτού του σχολείου και το πρόγραμμα των μαθημάτων του το πληροφορούμαστε, έμμεσα, από την εφαρμογή του στο ελληνικό σχολείο της πόλης Λβωφ της Ουκρανίας, το οποίο κατάρτησε ο αρχιεπίσκοπος του Δομενίκου και Ελασσόνας Αρσένιος, όταν βρέθηκε στην πόλη αυτή, το 1586. Σκοπός του σχολείου αυτού ήταν να διδάξει στους μαθητές του, «πρώτον την άνω φιλοσοφίαν, τον του Θεού φόβον (…), δεύτερον την προσήκουσαν αγάπην και ευλάβειαν προς τους γονείς αυτών και προς πάντας τους μείζονας και αδελφούς εν τω ευγγελλίω του Χριστού. Τρίτον την μελέτην των ελληνικών γραμμάτων και της διαλέκτου (…)».
Σύμφωνα με το πρόγραμμα, ο δάσκαλος δίδασκε «απαραιτήτως δύο ώρας το ταχύ [πρωί], οιονδήποτε μάθημα έστιν αυτών επιδεχόμενον (…)». Αφού τελείωνε αυτή τη διδασκαλία, οι «πρωτόσχολοι και τάξιν επιδέξονται, διδάσκοντες αυτούς (…), τα παρ’ αυτού λεγόμενα μετά φόβου και ευλαβείας άχρι εννάτης ώρας.[8] Οφείλει δε και οι παίδες έχειν προς τους πρωτοσχόλους φόβον ουκ ολίγον και ευλάβειαν. Μετά δε την εννάτην κατά το ειωθός [σύνηθες] τεχνολογίαν ποιήσομεν και έτερα εύχρηστα, οία ο καιρός δώση ώρας δύο.
Εν δε τη Παρασκευή, μετά την εννάτην λέγειν, οι μαθηταί τα της εβδομάδος όλα μαθήματα την σύνταξιν. Εν δε τω του Σαββάτου ταχεί λέγειν τα της εβδομάδος κτήθου. Και πληρωθέντων των μαθημάτων δίδειν αυτοίς καθ’ έκαστον Σάββατον θέματα και διορθώνειν τα των αντιστοίχων σφάλματα. Και εν όλω τω Σαββάτω οι παίδες να γράφωσι και να μεταγλωττίζωσι το θέμα εις το ελληνικόν. Τη δε Δευτέρα, μετά την εννάτην να διορθώνω τα θέματα (…)».
Το ότι το πρόγραμμα αυτό εφαρμοζόταν στο σχολείο των Τρικάλων, το επιβεβαιώνει ο Αρσένιος στο τέλος του κειμένου του: «Ούτως ουν, ως παρά των ημετέρων διδασκάλων εδιδάχθην, και φθέγγομαι».[9]
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΜΕΤΕΩΡΩΝ
Το σχολείο των Μετεώρων σύστησε , το 1550, ο μοναχός Μεθόδιος, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Θεοφάνη Ελεαβούλκου.[10] Ο Μεθόδιος, έχοντας λάβει υψηλού επιπέδου παιδεία, ανέβασε και το επίπεδο του σχολείου σε τέτοιο βαθμό ώστε να το χαρακτηρίζουν οι γνωστοί του, με τους οποίους αλληλογραφούσε, με κάποια δόση υπερβολής, Σωκράτους Ακαδημία εν Μετεώρω.
Ο κύκλος αυτού του σχολείου έκλεισε, πιθανότατα. Γύρω στα 1558, όταν ο Μεθόδιος εκλέχθηκε μητροπολίτης του Μελενίκου.[11] Οι μαθητές του ήταν, κυρίως, μοναχοί των Μετεώρων.
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ
Ο χρόνος ίδρυσης του σχολείου της Ελασσόνας δεν είναι γνωστός. Γνωρίζουμε, όμως, ότι το 1567ήδη λειτουργούσε ως σχολείο άπορων παιδιών και ότι, επιπλέον, διέθετε και «έν κονάκιον προς διαμονήν των απόρων παίδων». Με βάση τα προαναφερθέντα, η ίδρυσή του πρέπει να έγινε μερικά χρόνια πριν από το 1567, ίσως λίγο μετά την ίδρυση του σχολείου των Τρικάλων. Ο χαρακτηρισμός του ως σχολείο άπορων παιδιών και η ύπαρξη του κονακίου, δηλαδή ενός χώρου φιλοξενίας των μαθητών, δηλώνουν την πρωτοποριακή μορφή του.
Την πληροφορία για την ύπαρξη του σχολείου της Ελασσόνας αντλούμε από ένα οθωμανικό έγγραφο, έναν βακουφναμέ (ιεροδικαστική πράξη για τη σύσταση ενός βακουφίου, αφιερωτήριο), το οποίο εκδόθηκε στις 10 Απριλίου του 1567 υπέρ της Μονής του Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους.
Στο έγγραφο αυτό καταγράφθηκαν οι ιδιοκτησίες της εν λόγω μονής στη Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη και Ελασσόνα. Σχετικώς με την Ελασσόνα αναφέρονται τα εξής: (…) Εν δε τη πόλει της Ελασσόνας, έν σχολείον των απόρων παίδων και έν κονάκιον προς διαμονήν των απόρων παίδων».[12]
Είναι εντυπωσιακό, λοιπόν, το γεγονός ότι το 1567, στην Ελασσόνα, οι υπεύθυνοι λειτουργίας του σχολείου, προφανώς οι μοναχοί της Ολυμπιώτισσας, είχαν εξασφαλίσει τον χώρο σίτισης και ύπνου (κονάκι) στους μαθητές τους.
Το γεγονός ότι το έγγραφο, στο οποίο αναφέρεται η ύπαρξη του σχολείου, εκδόθηκε από την οθωμανική εξουσία δείχνει ότι η λειτουργία του δεν ήταν απαγορευμένη, όπως και του σχολείου των Τρικάλων, το οποίο λειτουργούσε στην έδρα του σαντζακίου (περιφέρειας) των Τρικάλων, δηλαδή στην έδρα της οθωμανικής διοίκησης όλης της Θεσσαλίας.
Το σχολείο της Ελασσόνας λειτουργούσε μέχρι τη δεκαετία, τουλάχιστο, 1580-1590, στη Μονή της Ολυμπιώτισσας. Στον κώδικα 134 αυτής της μονής, του 16ου αι., μερικοί μαθητές, για να ασκήσουν το κονδύλι τους, έγραφαν μερικά σύντομα κείμενα, συνηθισμένα στη σχολική ζωή, και μερικούς στίχους από δημοτικά τραγούδια:
«Ο θέλον γράμματα μαθείν και θέλουν επενυσθαι
θέλουν πωλλήν αιπομονήν, θέλουν πολλάς ημέρας».
«εγώ ο θεοφυλακτάκοις το έγραψα όταν έφευγα από τους γενήτζαρους κ’ έγραψα με καραβιδοκόκαλο».
«ο μανολάκης εμάθενε τα γράμματα ης της εληπηοτησαν και έφκεστε κε μη καταράστε».
«ο γγηκακης και ο μιχαλάκης και ο νηκουλός εμάθεναν στο μναστήρι».
«ο Θοδορακις του αργιρου εμάθεναν τα γράμματα ος τιν ελιπιοτισα».
Από τα προαναφερόμενα δείγματα γραφής προκύπτει ότι το επίπεδο του σχολείου της Ελασσόνας ήταν κατώτερο του Σχολείουτων Τρικάλων. Ολοκληρώνοντας τη σύντομη αναφορά, επισημαίνω τον πρωτοπόρο ρόλο της Θεσσαλίας, γενικότερα, και της περιοχής των Τρικάλων, ειδικότερα.
www.thessaliko.gr
[1]. Τρ. Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, (Ελληνικά Σχολεία από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), εν Αθήναις 1936, σ. XLII
[2]. Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, Αρσένιος Ελασσόνος (1550-1626). Βίος και έργο. Συμβολή στη μελέτη των μεταβυζαντινών λογίων της Ανατολής, Αθήνα 1984, 37.
[3]. Ιωάννης Σακελλίων – Αλκιβιάδης Σακελλίων, Κατάλογοι των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, εν Αθήναις 1892, 115.
[4]. Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, ό. π., σ. 37.
[5]. Σύλλογος των εν Βόλω Καναλιωτών Καρδίτσης, Κανάλια Καρδίτσης, Βόλος 1976, 79.
[6]. Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, ό. π., σ. 38.
[7]. Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, ό. π., σ. 40.
[8]. Η ενάτη ώρα της εποχής εκείνης είναι η σημερινή η 3η μ.μ.
[9]. Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, ό. π., σ. 179-180.
[10]. Θεοφάνης Ελεαβούλκου·
[11]. Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, ό. π., σ. 39-40.
[12]. Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος, «Ένα άγνωστο σχολείο του 1567 στην Ελασσόνα», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 14 (Λάρισα1988) 78-79.
Πηγή: ΕΝΤΥΠΗ LARISSANET
Ακολουθήστε το 
στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
