Ο αστερισμός Σκορπιός [Αστρονομικές παρατηρήσεις+ΒΙΝΤΕΟ]

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου – συγγραφέα

Ο Σκορπιός [Scorpius, συντ. Sco] είναι μαζί με τον Τοξότη οι δύο νοτιότεροι αστερισμοί του Ζωδιακού Κύκλου. Συνορεύει με τους αστερισμούς: Οφιούχο, Ζυγό, Λύκο, Γνώμονα, Βωμό, Νότιο Στέφανο και Τοξότη. Έχει έκταση 496,8 τετ. μοίρες [33ος σε έκταση]. Παρότι βρίσκεται ολόκληρος στο νότιο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας, είναι ορατός στο σύνολό του από την Ελλάδα, αργά τις νύκτες της ανοίξεως και τα καλοκαιρινά βράδια. Είναι γενικά πλήρως ορατός σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 44°Βόρεια και 90° Νότια.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Ο Άρατος ονομάζει τον αστερισμό Τέρας μέγα και Μεγαθηρίον (μεγάλο ζώο), ονομασία που μεταβλήθηκε στην έκδοση του 1720 του Bayer σε Μελαθυρίον. Μυθολογικά αντιπροσωπεύει το σκορπιό που σκότωσε τον γίγαντα κυνηγό Ωρίωνα και για τον λόγο αυτό θρυλείται ότι βρίσκεται σε αντίθετο σημείο του ουρανού από τον αστερισμό Ωρίωνα, που ακόμα τον φοβάται. Σε άλλο μύθο ωστόσο αναφέρονται αρκετοί κλασικοί συγγραφείς, που θεωρούν τον Σκορπιό υπαίτιο της καταστροφικής πορείας των αλόγων που έσερναν το άρμα του θεού Ηλίου, όταν το οδήγησε ο Φαέθων. Για μερικούς αιώνες, ο Σκορπιός ήταν το μεγαλύτερο ζώδιο, καθώς σχημάτιζε «διπλό αστερισμό» μαζί με τις δαγκάνες του (Χηλαί Σκορπίου). Αργότερα, οι Χηλαί Σκορπίου αποσπάσθηκαν και απετέλεσαν τον γνωστό σημερινό ζωδιακό αστερισμό Ζυγό. Εκτός από το Scorpius, οι Ρωμαίοι έγραφαν και Scorpio. Ο Κικέρων δίνει και τη συγγενική αφρικανική ονομασία Nepa(s). Ο Μανίλιος αναφέρει και το επίθετο οπισθοβάμων (αυτός που περπατά προς τα πίσω). Στην αρχαία Κίνα ο Σκορπίος σχημάτιζε ένα σημαντικό τμήμα της μορφής του Γαλάζιου Δράκου της Ανατολής και της άνοιξης, και αργότερα ήταν η κατοικία του Γαλάζιου Αυτοκράτορα. Αλλά στα χρόνια του Κομφούκιου ονομαζόταν Ta Who (η μεγάλη φωτιά). Ως ζώδιο πάλι, αντιπροσώπευε για τους Κινέζους τον Λαγό. Κατά την αντιστοιχία των 12 ζωδίων με τις 12 ισραηλιτικές φυλές, ήταν το έμβλημα της φυλής του Δαν, απεικονιζόμενος ως εστεμμένο φίδι. Παρόμοια, ως φίδι εμφανίζεται ο αστερισμός σε μία περίοδο της αιγυπτιακής Αστρονομίας. Ακόμη, ο λαμπρός αστέρας Αντάρης υπήρξε κάποτε ένα από τα σύμβολα της Ίσιδας. Στην Αραβία ο Σκορπιός ήταν γνωστός ως Al Akrab (σκορπιός), όνομα από το οποίο προήλθαν τα Alacrab, Alatrab, Hacrab, και Akreva στη Συρία. Ο αστερισμός ήταν επίσης σκορπιός, Kazhdum, στην Περσία. Οι Τούρκοι τον ονόμαζαν Koirughi (αυτός που έχει ουρά). Οι Ακκάδιοι τον αποκαλούσαν Girtab, [κεντρίζων]. Αργότερα στη Μεσοποταμία, ήταν σύμβολο του σκότους που συμβάδιζε με τη μείωση της ηλιακής ακτινοβολίας, μετά τη φθνοπωρινή ισημερία. Οι Βαβυλώνιοι τον ταύτιζαν με τον όγδοο μήνα του έτους τους, τον Arakh Savna (Οκτώβριος-Νοέμβριος). Αρχικά στην Ινδία, ο Σκορπίος ήταν ο Ali, ο Vicrika ή ο Vrishaman. Αλλά αργότερα έγινε ο Kaurpya και ο Kaurba, μεταφράσεις δηλαδή του ελληνικού «σκορπιός». Ο Δάντης τον θεώρησε ως un Secchione, «κουβάς που όλος φωτιά είναι», και στο «Καθαρτήριον» ως Il Friddo Animal, παγερό ζώο. Οι νορμανδοί προγόνοι των Βρετανών τον ονόμαζαν Escorpiun, ενώ οι Αγγλοσάξωνες Throwend. Ο Σκορπιός είναι γνωστός για τη εμφάνιση πολλών καινοφανών αστέρων κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων. Σημαντικότερος ανάμεσά τους είναι ίσως ο Σουπερνόβα του 134 π.Χ.. Το κινέζικο She Ke επιβεβαιώνει αυτή την εμφάνιση, καταγράφοντας τον «παράδοξο αστέρα» τον Ιούνιο του 134 π.Χ.

Η ΨΕΥΔΟΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑΣ: Ως ζωδιακός αστερισμός, ο Σκορπιός συνδέθηκε με την ψευδοεπιστήμη της Αστρολογίας και άλλες προλήψεις, από την εποχή των δεισιδαιμόνων Ρωμαίων. Η ηλιακή δύση του το φθινόπωρο πιστευόταν ότι ασκούσε κακή επίδραση και συνοδευόταν από θύελλες. Όμως, οι αλχημιστές τον είχαν σε εκτίμηση, καθώς πίστευαν πως, όταν ο Ήλιος βρισκόταν στον Σκορπιό, ο σίδηρος μπορούσε να μετατραπεί σε χρυσό! Οι αρχαίοι αστρολόγοι τον θεωρούσαν γόνιμο ζώδιο, αλλά «καταραμένο» ως πηγή πολέμων και διχόνοιας, επειδή εκεί τοποθετούσαν τη γέννηση του πλανήτη Άρη, θεού του πολέμου! Ακόμα πιστευόταν ότι ο Σκορπιός «κυβερνούσε» χώρες όπως την Ιουδαία, τη Μαυριτανία, την Καταλονία, η Νορβηγία, την Καρχηδόνα [πράγμα που δεν εμπόδισε την .. καταστροφή της], τη Λιβύη, την Αίγυπτο, τη Σαρδηνία, και πάει λέγοντας. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος γράφει ότι η εμφάνιση κομήτη στον Σκορπιό προανήγγειλε μάστιγα ερπετών και εντόμων, ιδιαιτέρως ακρίδων! Στην εποχή μας ο `Ηλιος βρίσκεται μέσα στα όρια του Σκορπίου μόνον από τις 23 ως τις 29 Νοεμβρίου, μόλις εννέα ημέρες δηλαδή έναντι 19 του Οφιούχου, ενώ οι ημερομηνίες αυτές μετατίθενται προς τα εμπρός με ρυθμό 1 ημέρα ανά 71,1 έτη [αλήθεια το γνωρίζουν οι λάτρεις της αστρολογίας;].

ΦΩΤΕΙΝΟΤΕΡΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ: Ο αστερισμός έχει 167 ορατούς αστέρες [≤ 6,5]. Ο αστέρας α Σκορπίου είναι ο φωτεινότερος του αστερισμού, με φαινόμενο μέγεθος 0,96. Είναι γνωστός με το ελληνικό όνομα Αντάρης. Ο τριπλός αστέρας β Σκορπίου [φ.μ. 2,4], ονομάζεται και Γραφφίας. Ο δ [φ.μ. 2,32], φέρει το ιδιαίτερο όνομα Dschubba. Ο θ, διπλός [φ.μ. 1,87], ήταν γνωστός στη Μεσοποταμία ως Sargas. Ο ι1 [φ.μ. 3,03], είναι κιτρινόλευκος λαμπρός υπεργίγαντας. Ο λ [φ.μ. 1,63], είναι γνωστός ως Shaula. Ο ν [φ.μ. 4,01], έχει το ιδιαίτερο όνομα Jabbah. Είναι τετραπλός αστέρας που απέχει 440 έτη φωτός από τη Γη. Ο σ μαζί με τον τ ήταν οι Al Niyat [Προμαχώνες της Καρδίας], επειδή έχουν ανάμεσά τους τον Αντάρη, την «καρδιά» του Σκορπιού. Ο ω1 [φ.μ. 3,96] μαζί με τον αμυδρότερο ω2 ήταν το Jabhat al Akrab των Αράβων [το Μέτωπο του Σκορπιού].

ΑΞΙΟΣΗΜΕΙΩΤΑ ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ: Ο RR Σκορπίου είναι μεταβλητός αστέρας με περίοδο 281,45 ημέρες, με φ.μ. από 6 ως 12,4. Εντυπωσιακό είναι το ανοικτό σμήνος M6 (NGC 6405), γνωστό και ως «Butterfly Cluster» [Σμήνος Πεταλούδα, φ.μ. 4,2], με πάνω από 50 φωτεινούς αστέρες σε ένα χώρο διαστάσεων 12 περίπου ετών φωτός. Απέχει από τη Γη 2.000 έ.φ., ενώ μέσα του, ο ημιπεριοδικός μεταβλητός αστέρας BM Σκορπίου επηρεάζει ελαφρά τη συνολική φωτεινότητα του σμήνους. Ακόμη φωτεινότερο και μεγαλύτερο είναι το ανοικτό σμήνος Μ7 (NGC 6475, φ.μ. 3,3), που έχει πάνω από εκατό αστέρες σε ένα χώρο διαστάσεων 20 με 25 περίπου έτη φωτός. Απέχει από τη Γη ως 1000 έτη φωτός. Την ίδια έκταση εμφανίζει και το ανοικτό σμήνος Trumpler 24, αμυδρό αλλά σε απόσταση 5.200 έτη φωτός [διαστάσεων 135 ετών φωτός]. Μικρότερο αλλά με πολύ φωτεινούς αστέρες είναι και το ανοικτό σμήνος NGC 6231 [φ.μ. 2,6], παρ’ όλο που απέχει από τη Γη, περίπου 6.000 έτη φωτός. Το σφαιρωτό σμήνος Μ4 (NGC 6121) είναι το φωτεινότερο σφαιρωτό του αστερισμού [φ.μ. 5,9], σε απόσταση 6.000 έτη φωτός από εμάς, ίσως το κοντινότερό μας σφαιρωτό σμήνος. Στο Μ4 βρίσκεται και ο πάλσαρ PSR 1620-26, που φαίνεται ότι έχει ένα πλανήτη με μάζα 2,5 φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Δία σε απόσταση 3,2 δισ. χλμ. από αυτόν. Ο πάλσαρ αποτελεί διπλό σύστημα με λευκό νάνο πολύ πιο κοντά του από ότι ο πλανήτης. Στο Σκορπιό εντοπίζεται και το νεφέλωμα εκπομπής NGC 6334, γνωστό ως «Πατούσα της Γάτας» ή «Νύχια της Αρκούδας» [«Cat’s Paw Nebula» ή «Bear Claw Nebula»]. Αυτό απέχει περίπου 5.500 έτη φωτός από εμάς. Η πηγή ακτίνων Χ, Sco X-1, του Σκορπιού είναι η φαινομενικά εντονότερη πηγή ακτίνων Χ σε όλο τον ουρανό. Τέλος, στον αστερισμό υπάρχει η πηγή ακτίνων γ, GRO J1655-40, που απέχει περίπου δέκα χιλιάδες έτη φωτός από τη Γη. Πρόκειται για διπλό αστρικό σύστημα, το ένα μέλος του οποίου είναι μαύρη τρύπα, με υπέρφωτο πίδακα. Χαρακτηρίζεται από τους αστρονόμους ως “μίνι κβάζαρ”.