Σαρακατσάνοι, Βλάχοι και Αρβανίτες στη Θεσσαλία (18ος αι.)

Κων/νος Αθ. Οικονόμου δάσκαλος, συγγραφέας

Οι Αρβανίτες: Από τα τέλη του 13ου αιώνα και έπειτα, εντός των ορίων του Ηπειρωτικού Δεσποτάτου αρχικά, αλλά εν συνεχεία και νοτιότερα, μεγάλες ομάδες Αρβανιτών άρχισαν να εγκαθίστανται στις περιοχές που είχαν καταληφθεί από τους Οθωμανούς αλλά και σε περιοχές λατινικών πριγκιπάτων (Μωριάς, Αττική, κ.α.), ακόμα και σε νησιά του Αργοσαρωνικού, την Ν. Εύβοια και την Άνδρο.

Η προέλευση αυτών των Αρβανιτών ήταν η Αλβανία, κυρίως η Νότια και οι αιτίες αυτής της μετανάστευσης, που γινόταν κατά φάρες (οικογένειες), ήταν οι εμφύλιες συγκρούσεις και το άγονο των ορεινών περιοχών προέλευσής τους, ενώ αργότερα η σύγκρουση των Αλβανών (Σκεντέρ – μπέης) με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Οι περισσότεροι Αρβανίτες, από αυτούς που παρέμειναν στην Αλβανία έγιναν Μουσουλμάνοι (Τσάμηδες, Γκέκηδες), άλλοι παρέμειναν ορθόδοξοι (κυρίως ελληνικής καταγωγής ή βλαχόφωνοι της Βορείας Ηπείρου) και άλλοι ασπάστηκαν τον Καθολικισμό (Τόσκηδες). Μεγαλύτερες μετακινήσεις έγιναν τον 16ο και 17ο αιώνα.

Οι Αρβανίτες των τελευταίων μετακινήσεων υπηρετούσαν ως μισθοφόροι διάφορων τοπικών πασάδων ή μπέηδων, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Αλή πασά. Στα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του επόμενου αιώνα θα ήταν καλύτερο να λέμε ότι η Θεσσαλία υπέφερε περισσότερο από την Αλβανοκρατία παρά την Τουρκοκρατία. Πολλοί πάντως Χριστιανοί Αρβανίτες, που ήρθαν στη Θεσσαλία (κυρίως τη Δυτική) νωρίτερα, συγχωνεύτηκαν με τον ντόπιο ελληνικό πληθυσμό και σήμερα δεν είναι ορατό κάποιο σημάδι διαφοροποίησης, πλην ίσως κάποιων επωνύμων και κάποιων λιγοστών λέξεων που πέρασαν στην Νεοελληνική κοινή Γλώσσα.

Το μεγαλύτερο μάλιστα μέρος των Χριστιανών Αρβανιτών απέκτησε από νωρίς ελληνική εθνική συνείδηση και συμμετείχε ενεργά στην επανάσταση του 1821 προσφέροντας πλειάδα γνωστών ηρώων στο βωμό της ελευθερίας του Γένους.

Οι Βλάχοι: Οι Βλάχοι κατοικούσαν, μάλλον θα λέγαμε πως είχαν κέντρο δράσης τους, μιας και ήταν λαός κυρίως νομαδικός, την ορεινή Θεσσαλία (από τα μεσοβυζαντινά χρόνια η Θεσσαλία ονομαζόταν και Μεγάλη Βλαχία) τη Δυτική Μακεδονία, την Ήπειρο, Βόρεια και Νότια καθώς και τη Δυτ. Στερεά. Λόγω ακριβώς της νομαδικής τους ζωής, από τα χειμαδιά στα ορεινά κ.ο.κ., ήταν γνώστες των ορεινών περασμάτων. Έτσι η οθωμανική κυβέρνηση χρησιμοποιούσε πολλούς Βλάχους ως ελεγκτές των περασμάτων (δερβενίων) αυτών, όπως για παράδειγμα τους Μετσοβίτες.

Οι Βλάχοι ακόμα εργάζονταν ως οδηγοί καραβανιών κυρατζήδων (των αγωγιατών, δηλαδή, των πλανόδιων εμπόρων), γιατί γνώριζαν τους εμπορικούς δρόμους του Βορρά. Η μεγάλη όμως πλειονότητα των Βλάχων ασχολούνταν με την κτηνοτροφία. Σπουδαία ανάπτυξη παρουσίασαν βλάχικα κέντρα της Δ. Μακεδονίας, της Β. Ηπείρου (περιοχή Μοσχόπολης), αλλά και του Λιβαδίου στη Θεσσαλία. Πολύ σημαντική ήταν και η προσφορά του βλάχικου στοιχείου στον αγώνα της ανεξαρτησίας (Ολύμπιος, Ρήγας, κ.α.). Όσον αφορά στην αμφισβήτηση από ορισμένους της ελληνικής ταυτότητας των Βλάχων, έχουμε αποδείξει επαρκώς, πιστεύουμε, το αβάσιμο αυτών των χαρακτηρισμών στο Γ΄ μέρος¹ της θεσσαλικής μας Ιστορίας.

Οι Σαρακατσάνοι²: Ο Γερμανός περιηγητής GustavWeigand γράφει³ για τους Σαρακατσάνους: “Ορισμένοι Αρωμούνοι (Βλάχοι) πιστεύουν ότι οι Σαρακατσάνοι, ελληνόφωνοι βοσκοί της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, που ζουν στην εξοχή και που φοράν μια στολή που μοιάζει μ‘ αυτήν των Φαρσεριωτών, είναι αρωμουνικής καταγωγής. Εγώ με βάση τα χαρακτηριστικά τους και τον τρόπο ζωής τους, τους θεωρώ γνήσιους Έλληνες». Αντίθετα κάποιοι άλλοι ερευνητές τους κατατάσσουν στους εξελληνισμένους βλάχους, πράγμα που δεν φαίνεται να ευσταθεί. Μερικοί επιστήμονες θεώρησαν αρχική κοιτίδα την επαρχία Βάλτου της Ακαρνανίας,μάλιστα την περιοχή Σακαρέτσι⁴ (σημερινό Περδικάκι) ενώ άλλοι την περιοχή του Συρράκου της Ηπείρου⁵.

Οι περισσότεροι πάντως επιστήμονες πιστεύουν ότι η αρχική κοιτίδα τους ήταν τα Άγραφα και ότι από εκεί διεσπάρησαν κατά την Τουρκοκρατία σ’ όλη την Κεντρική και Βόρεια Ελλάδα καθώς και σε όμορες χώρες, όπως Σκόπια και Βουλγαρία. Ο μεγάλος διασκορπισμός τους έγινε επί Αλή πασά. Σήμερα οι λιγοστοί Σαρακατσάνοι που ζουν ανάλογο με το παρελθόν βίο βρίσκονται στην ορεινή Θεσσαλία, κυρίως περιοχή Ασπροποτάμου, στη Μακεδονία και τη Θράκη. Η πιθανότερη εκδοχή για την προέλευση του ονόματός τους είναι η εξής: Οι Τούρκοι τους έβλεπαν στα μαύρα και ανυπότακτους να μετακινούνται συνεχώς. Γι’ αυτό τους ονόμασαν «Καρακατσάν» (καρά=μαύρος και κατσάν=φυγάς, ανυπότακτος), δηλ. «μαύροι φυγάδες». Μια δεύτερη, λιγότερο πιθανή ετυμολόγηση, είναι από τις τούρκικες λέξεις σαράν (=φορτώνω) και κατσάν (φεύγω), δηλαδή Σαρακατσάνοι σημαίνει αυτοί που φορτώνουν (τακτικά τα πράγματά τους) και φεύγουν.

Η γλώσσα τους είναι μία, η Ελληνική, με αρκετά μάλιστα γνωρίσματα της δωρικής διαλέκτου. Στηρίζονταν πάντα στα δικά τους έθιμα και συνήθειες χωρίς να επιτρέψουν ποτέ στις αλλόγλωσσες κοινωνικές ομάδες να αναμειχθούν μαζί τους. Τηρούσαν τον εθιμικό δικό τους πατριαρχικό αυστηρό κώδικα τιμής και, έχοντας οικονομική ευρωστία και σχετική ανεξαρτησία, εφάρμοζαν κανόνες διαβίωσης και κοινωνικής συμπεριφοράς βασισμένα επίσης στα δικά τους έθιμα. Συχνά, επειδή η λέξη βλάχος χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει τον άνθρωπο που έχει πρόβατα, διάφοροι ιστορικοί, λαογράφοι και ξένοι περιηγητές συνέχεαν πότε ένας βλάχος (=αυτός που έχει πρόβατα, ο κτηνοτρόφος, ο βοσκός) είναι Σαρακατσάνος και πότε Βλάχος (=Βλαχόφωνος). Για να οργανώσουν καλύτερα την ποιμενική ζωή τους οι Σαρακατσάνοι οργανώθηκαν σε πρότυπα ανάλογα αυτών των πατριών. Έτσι 20-50 οικογένειες συγγενικές μεταξύ τους οργάνωναν τα “τσελιγκάτα”.

Το τσελιγκάτο ήταν κάτι σαν οικονομικός συνεταιρισμός, αυτάρκης οικονομικά, που κατόρθωνε λόγω και των συγγενικών δεσμών των μελών του να εξασφαλίζει την υπεράσπιση και τη συνεργασία όλων των συμμετόχων. Αρχηγός του τσελιγκάτου εκλέγονταν ο πιο έξυπνος, δίκαιος και έντιμος από τους επικεφαλής των οικογενειών που απήρτιζαν το τσελιγκάτο. Οι μετέχοντες στο τσελιγκάτο ονομάζονταν »σμίχτες» και είχαν συμμετοχή στα κέρδη και τις ζημιές του κοπαδιού. Μικρότερο ρόλο στο τσελιγκάτο είχαν οι τσομπαναραίοι, δηλαδή αυτοί που είχαν λίγα ή και καθόλου δικά τους ζώα. Οι Σαρακατσαναίοι κατοικούσαν στα “κονάκια”, που ήταν πρόχειρες κατασκευές καλυβιών. Όλα μαζί τα κονάκια συναποτελούσαν τη στάνη. Γνωστότεροι Σαρακατσαναίοι οπλαρχηγοί στη Θεσσαλία ήταν εκτός από τον Κατσαντώνη και οι: Βλαχόπουλοι, Διπλαίοι, Αραπογιανναίοι, Γιάννης Φαρμάκης και Λιάκατας, οι αρματολοί του Καρπενησίου Συκάδες, ο Β. Δίπλας, ο Χασιώτης και ο Λεπενιώτης (αδέλφια του Κατσαντώνη), ο Φαρμάκης, ο Γ. Τσόγκας, ο Αραπογιάννης, ο Λιάκος. κ.α. Μετά τον θάνατο του Κατσαντώνη (δες σχετ. ενότητα),ο Αλή Πασάς σε μια ύστατη προσπάθεια να καθαρίσει τον τόπο από τους ανυπότακτους κλέφτες, ξεκίνησε μια φοβερή σφαγή των αμάχων Σαρακατσάνων, σφάζοντας ακόμα και μικρά παιδιά.

Ο αγώνας ήταν άνισος και οι καπεταναίοι, γύρω στα 1812–1815, συνεννοήθηκαν να στείλουν τα γυναικόπαιδα στον πασά της Ανδριανούπολης, αφού φρόντισαν να τον εξαγοράσουν για να συνεχίσουν απερίσπαστοι τον αγώνα. Κατά την παράδοση, οι «πατέρες» στέλνοντας τα γυναικόπαιδα στην περιοχή της Ανδριανούπολης τους ευχήθηκαν να προκόψουν, αλλά τους έδωσαν και κατάρα να μην ριζώσουν εκεί που θα πάνε. Πάντα στη δύση του ηλίου να έχουν στραμμένο το βλέμμα τους, όπου και ο τόπος καταγωγής τους.

Κ.Α. Οικονόμου, Η Λάρισα και η Θεσσαλική Ιστορία, τ. Γ΄, κεφ. “Η άλωση της Λάρισας από τους Βουλγάρους” και κείμενο του Αντωνίου Κεραμόπουλου.
Ο γνωστός ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός θεωρεί τους Σαρακατσάνους το πιο κοντινό άνθρωπο στον λεγόμενο “άνθρωπο των Πετραλώνων”, του οποίου το κρανίο και τμήμα του σκελετού του ανακάλυψε ο ίδιος στο ομώνυμο σπήλαιο της Χαλκιδικής.
GustavWeigand, OιΑρωμούνοι (Βλάχοι), Τόμος Α’ : Ο χώρος και οι άνθρωποι, Εκδόσεις Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων – Αφοί Κυριακίδη, 2001, σ. 301.
Παναγιώτης Αραβαντινός, Μονογραφία της Ηπείρου των τε ομόρων Ελληνικών και Ιλλυρικών Χωρών, Αθήνα 1856, σελ. 146-147.
http//wikipedia.org/w/index.php?title=Σαρακατσάνοι