Το παιδομάζωμα και η αίρεση των μωαμεθανών Μπεκτασήδων στη Θεσσαλία

Κων/νος Αθ. Οικονόμου δάσκαλος, συγγραφέας

Το παιδομάζωμα άρχισε να εφαρμόζεται πριν την εποχή του Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή και αφορούσε τη στρατολόγηση επίλεκτων τμημάτων μέσα από χριστιανικούς πληθυσμούς κυρίως πεδινών περιοχών. Τα παιδιά επιλέγονταν από περιοχές που δεν είχαν εξασφαλίσει προνόμια, άρα όχι από τα ορεινά της Θεσσαλίας (Πήλιο, Όλυμπος, Άγραφα, κ.α.), ενώ έπρεπε να είναι εύρωστα και να ζουν και οι δύο γονείς τους. Είναι μάλλον απίθανο το παιδομάζωμα να αφορούσε κατοίκους πόλεων. Οι ενήλικες, αργότερα, γενίτσαροι, τα παιδιά δηλαδή του παιδομαζώματος, ήταν η καλύτερη στρατιωτική μονάδα που διέθετε ο σουλτάνος. Αυτό ίσχυε μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, διότι από εκείνη την περίοδο αρχίζουν οι εξεγέρσεις των γενιτσάρων που είχαν αρχίσει να χάνουν τα προνόμιά τους, πράγμα που θα οδηγήσει στην οριστική τους διάλυση.

Οι τάφοι των δερβίσηδων έξω από τον τεκέ στα Ασπρόγεια

Οι Μπεκτασήδες και οι Τεκέδες τους

Ένα από τα πιο γνωστά μουσουλμανικά μοναχικά τάγματα ήταν αυτό των Μπεκτασήδων. Οι Μπεκτασήδες ήταν στην ουσία μια αίρεση που απείχε πολύ από την ορθόδοξη ισλαμική δογματική του Σουνιτισμού (κυρίαρχου ισλαμικού ρεύματος) και του Σιιτισμού. Η αίρεση αυτή ιδρύθηκε από τον Χατζή ΜπεκτάςΒελή στην Αμάσεια του Πόντου το 1357. Ο ίδιος ήταν ο ιθύνων νους της πολιτικής των βίαιων εξισλαμισμών και της δημιουργίας των πρώτων Γενιτσάρων (Γενήτσαρ = νέος στρατός). Το μοναχικό αυτό τάγμα, που ανήκε στο ευρύτερο φιλοσοφικό ισλαμικό κίνημα των Σουφί, επεκτάθηκε σ’ όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, κυρίως δε στην Αλβανία. Οι Σουφί χωρίζονταν σε δώδεκα μεγάλες αδελφότητες. Η αρχαιότερη απ’ αυτές φαίνεται πως ήταν αυτή των Μπεκτασήδων. Εκτός από τα μέλη, τους λεγόμενους δερβίσηδες¹, κάθε τάγμα των Μπεκτασήδων είχε και μεγάλο αριθμό λαϊκών αδελφών που προσκολλώνταν στα τάγματα και έτσι η επιρροή των Μπεκτασήδων μεγάλωνε².

Ο τεκές του Χασάν Μπαμπά. Ιδρύθηκε στα Τέμπη από τον δερβίση Χασάν Μπαμπά. (Γεννάδιος Βιβλιοθήκη)

Η πίστη του κάθε δερβίση ήταν προσωπική του υπόθεση και δεν υπαγόταν σε κανόνες, έτσι “ήταν μοιραίο πολλοί δερβίσηδες να αναπτύξουν παράξενες δοξασίες και σοβαρές ηθικές ατέλειες”³. Τα χαρακτηριστικά των Μπεκτασήδων ήταν η ελεύθερη ερμηνεία του Κορανίου, η απαγόρευση της πολυγαμίας, ο ησυχασμός και η μη συμμετοχή σε νηστείες, ακόμα και του Ραμαζανίου. Δεν είχαν επίσης τζαμιά δικά τους παρά μόνον τους τεκέδες (tekke), που ήταν κάτι σαν μοναστήρια, στα οποία μπορούσαν να τους επισκεφθούν ελεύθερα και Χριστιανοί⁴. Το 1925 ο Κεμάλ κατάργησε τις οργανώσεις των μπεκτασήδων στα όρια της Τουρκίας, αλλά τα μοναχικά τους τάγματα (δερβίσηδες) διατηρήθηκαν στην Αλβανία και την Ελλάδα. Στην περιοχή της Θεσσαλίας υπήρχαν αρκετά τέτοια τάγματα. Στην Λάρισα⁵ για παράδειγμα, μέσα στην πόλη, λειτουργούσαν περισσότεροι από είκοσι τεκέδες, χωρίς σήμερα να έχει μείνει κάτι απ’ αυτούς. Στην ύπαιθρο του Νομού της Λάρισας μάλιστα γνωρίζουμε για την ύπαρξη τριών τουλάχιστον τεκέδων (εκτός του τεμένους των Τεμπών): δύο απ’ αυτά ήταν των μπεκτασήδων (Άνω Σιατερλί⁶ και Ιρινί⁷) και ένα μάλλον των Μεβλεβί (στροβιλιζόμενοι δερβίσηδες) στο Τατάρι⁸ Φαρσάλων. Για τον πρώτο και τον τρίτο τεκέ έχουμε εκτενείς αναφορές από τον περιηγητή Ληκ⁹. Για το τεκέ στο Δίλοφο γνωρίζουμε ότι βρισκόταν δύο μίλια ΝΔ του χωριού ανάμεσα σε περιβόλια και κυπαρίσσια. Για τον τεκέ της Ζωοδόχου Πηγής έχουμε μια αναφορά από την εφημερίδα “Αιών”¹⁰ του 1881 που περιγράφει το ταξίδι γνωριμίας του βασιλιά Γεωργίου Α΄ στη νέα, μόλις απελευθερωμένη, επαρχία του Ελληνικού Βασιλείου. Εκεί έμεναν τότε οκτώ δερβίσηδες και δέκα δόκιμοι. Ο επικεφαλής τους λεγόταν Χουσεΐν Μπαμπάς και ανήκε σε αλβανική αίρεση (του Αλή). Ο τεκές είχε ως προσαρτήματα κτήματα, σταύλο, αχυρώνα, ξενώνες, κ.α. Ο πιο σημαντικός όμως τεκές ήταν αυτός στα Ασπρόγεια, κτισμένος στη θέση βυζαντινού Ναού του Α. Γεωργίου. Εκτενή περιγραφή του τεκέ κάνει ο Ανδρέας Καρκαβίτσας¹¹, ο οποίος πιστεύει ότι το προϋπάρχον κτίσμα ήταν ρωμαιοκαθολικό μοναστήρι απ΄ την εποχή της Φραγκοκρατίας.

Εικ. Τάφος δερβίση από τα Ασπρόγεια (Ιρινί) Φαρσάλων

Εικ. Γειτονικά κτίσματα, προσαρτήματα του τεκέ Ιρινί, όπως είναι σήμερα (Κοικ)

Ο τεκές ήταν ίσως ο πλουσιότερος της Θεσσαλίας, έχοντας στην κατοχή του μεγάλες εκτάσεις, μεταλλεία χρωμίου, αποθήκες σταύλους, ζώα και δυο γειτονικά χωριά ως τσιφλίκια: το Ιρινί και το Αρντουάν¹². Η μονή περιβαλλόταν από υψηλό μαντρότοιχο

με πολεμίστρες, ενώ στο εσωτερικό του υπήρχαν κρυφές υπόγειες δίοδοι ανάγκης. Ο ερευνητής Δ. Στεργιόπουλος πιστεύει ότι, πριν κτιστεί το καθολικό μοναστήρι, στην περιοχή υπήρχε ορθόδοξος Ναός της Αγίας Ειρήνης¹³ και γι΄αυτό το χωριό ονομαζόταν Ιρινί¹⁴. Ο τεκές συνέχισε να λειτουργεί και μετά την απελευθέρωση, μέχρι το 1972 (!), χρονιά θανάτου του τελευταίου Μπουμπά ή Σεΐχη (ηγούμενος του τεκέ) Σεΐτ. Σήμερα σώζεται σε καλή κατάσταση μόνο το καθολικό ενώ τα γειτονικά κτίρια κατέρρευσαν ή καταστέφονται από μέρα σε μέρα.

Ο Leake για τους Μπεκτασήδες δερβίσηδες

“Οι μπεκτασήδες ονομάζονται έτσι από έναν Καππαδόκη δερβίση που φορούσε μια πέτρα πάνω στον ομφαλό του. Σε ανάμνηση αυτού, οι οπαδοί του φορούν μια πέτρα που είναι πράσινη (…) κρεμασμένη στο λαιμό, μπροστά στο γυμνό τους στήθος. Ο σπουδαίος ρόλος που έπαιζε ο χατζη-Μπεκτάς στη δημιουργία των γενιτσάρων είναι πολύ γνωστός. Όπως και οι άλλοι Μωαμεθανοί, οι Μπεκτασήδες επιμένουν στην ενότητα της θεότητας αλλά δεν υμνούν το Μωάμεθ τόσο όσο οι άλλες μουσουλμανικές αιρέσεις κι έχουν ελεύθερη σκέψη γύρω από το πρακτικό μέρος της θρησκείας τους, πιστεύοντας ότι το καθετί μας έχει δοθεί για ευχαρίστηση. Γι’ αυτό και καπνίζουν, πίνουν και ζουν με ευθυμία. Το δόγμα τους τούς θέλει φιλελεύθερους απέναντι σε όλα τα επαγγέλματα και στις θρησκείες και να θεωρούν όλους τους ανθρώπους ίσους απέναντι στο Θεό. Μολονότι ο σεΐχης (των Τρικάλων) δε μου εξήγησε καθαρά τη φιλοσοφία του, χρησιμοποιούσε συχνά τηλέξη “άνθρωπος” με μια συνοδευτική παρατήρηση ή με μια εκφραστική χειρονομία μεταφέροντας ένα συναίσθημα ισότητας για το ανθρώπινο γένος.” W. M. Leake, “Ταξίδι στη Θεσσαλία το 1809”, μτφρ. Γ. Α. Καραΐσκου, Θ. Η. , σ. 48.

Εικόνες από το εσωτερικό και τα εξαρτήματα του τεκέ

Δερβίσης (dervis):Λέξη περσική. Η αρχική σημασία της λέξης ήταν ολιγαρκής, φτωχός. Oι δερβίσηδες ήταν οι «μοναχοί» του Ισλάμ, αφιερωμένοι στην πίστη τους. ΄Hταν οργανωμένοι σε τάγματα και ζούσαν σε κοινόβια, τους τεκέδες.
Ρέινολτ Νίκολσον ,Οι μυστικοί των Σουφί , Πύρινος Κόσμος, Αθήνα 1985.
Ντ. Μακντόλαλτ, Η θρησκευτική ζωή και στάση στο Ισλάμ, σ. 164.
Α. Κόλλιας,Αρβανίτες, Αθήνα 1983, σ. 255.
Δες σχετικά στην εξαιρετική εργασία του Θ. Παλιόυγκα,Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία Β΄ τόμος , σ.417-437.
Δίλοφος Φαρσάλων.
Ασπρόγεια Φαρσάλων.
Ζωοδόχος Πηγή Φαρσάλων.
Γ. Δ. Στάθης, Η Θεσσαλία (1805-10) από το ημερολόγιο του Άγγλου περιηγητή Ληκ, Βόλος 1969, σ. 40-2, 93.
Β. Καλογιάννης, Η χρυσή βίβλος του Δήμου Λαρίσης, Λάρισα 1963, σ. 92 και Λ. Βαϊρακλιώτης, “Οι τεκέδες των Μπεκτασήδων στα Φάρσαλα, Θ. Η. (Λάρισα ), σ. 239-240.
Α. Καρκαβίτσας,Άπαντα, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1979, σ.1742-50.
Ελευθεροχώρι Βελεστίνου.
Δ. Β. Στεργιόπουλος, “Ο αρβανίτικος τεκές”, Μετέωρα 36 (Τρίκαλα 1982), σ. 150-5.
Το τοπωνύμιο Ιρινί ίσως προέρχεται από την τουρκική λέξη orenπου σημαίνει ερείπια. (Μ. Δημητριάδης, Λεξικόνελλημοτουρκικόν – τουρκοελληνικόν, Αθήνα 1989).