Δύο σημαντικά αλλά άγνωστα μνημεία στην περιοχή της Λάρισας

Από τον κ. Δ. Καραγκούνη αρχιτέκτονα μηχανικό, προϊστάμενο του Τμήματος Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών και επικεφαλής της ομάδας επίβλεψης του Αρχαίου Θεάτρου Λάρισας, τονίζεται ότι δύο πολύ σημαντικά, αλλά άγνωστα μνημεία, στην περιοχή της Λάρισας είναι τα αρχαία λατομεία μαρμάρου στην περιοχή Καστρί Αγιάς και τα λατομεία πωρόλιθου στην περιοχή της Περαχώρας Τυρνάβου.

Από τα δύο αυτά λατομεία προέρχονται τα κύρια υλικά δομής του Αρχαίου Θεάτρου.

Στο Καστρί Αγιάς συναντούμε σημαντική θέση αρχαίου λατομείου μαρμάρου, όπου ακόμη και σήμερα υπάρχουν ίχνη κοπής και εξόρυξης του υλικού από την αρχαιότητα. Το αρχαίο λατομείο παρουσιάζεται με βαθμιδωτή κατακόρυφη εξόρυξη και ίχνη τύκου.

Καλύπτει έκταση διαστάσεων μήκους τουλάχιστον 70 μέτρων, πλάτους 25 μέτρων και ύψους 30 μέτρων.

Η σημαντική αυτή θέση έχει υποστεί μεγάλες καταστροφές από παράνομες εξορύξεις.

Στις νότιες υπώρειες του υψώματος όπου εκτείνεται το αρχαίο λατομείο, είχαν λαξευθεί από αρχαίους λατόμους τέσσερις αναθηματικές στήλες, από τις οποίες οι τρείς έχουν σχεδόν πλήρως καταστραφεί. Η μία από αυτές σώζεται σχεδόν ακέραια. Η κύρια επιφάνειά της έχει υποστεί πολλές αλλοιώσεις από σύγχρονες παρεμβάσεις. Διασώζει όμως ίχνη επιγραφής : ——- Διϊ’ Ολ(υμπίωι) η οποία χρονολογείται στις αρχές του 3^ου αιώνα π.Χ..

Το μάρμαρο έχει λευκό έως γκριζόλευκο χρώμα και μακροσκοπικά φαίνεται αδρόκοκκο. Σε ορισμένες περιπτώσεις εμφανίζει σχιστότητα, ενώ συχνά εντοπίζονται λεπτά στρώματα, πάχους έως 1 cm, γκριζοπράσινου χρώματος, που είναι παράλληλα με τη σχιστότητα.

Τα στρώματα αυτά αποτελούνται από λευκό μαρμαρυγία και χλωρίτη. Σπανιότερα χαλαζιακές φλέβες, πάχους έως 3 cm διασχίζουν τα μάρμαρα.

Το κύριο ορυκτό του μαρμάρου είναι ο ασβεστίτης, ενώ συναντούμε ίχνη δολομίτη, χαλαζία, λευκό μαρμαρυγία, χλωρίτη, μεταλλικά ορυκτά και οξείδια σιδήρου(fe).

Σε μικρή απόσταση από τη θέση αυτή, η οποία σημειωτέων αναπτύσσεται σε σημαντικό ύψος, εντοπίζονται ακόμα και άλλες μικρότερες αρχαίες θέσεις εξόρυξης μαρμάρου.

Βόρεια συναντούμε μία ακόμη θέση εξόρυξης μαρμάρου, η οποία αναπτύσσεται σε μεγάλη έκταση.

Η θέση αυτή δεν έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις, αποτελεί δε μία από τις κύριες θέσεις εξόρυξης μαρμάρου, για την κατασκευή του Α΄ Αρχαίου Θεάτρου της Λάρισας.

Δείγματα, τα οποία αναλύθηκαν εργαστηριακά, προερχόμενα από τα λατομεία στο Καστρί συγκρινόμενα με δείγματα από το Αρχαίο Θέατρο Λάρισας, αποδεικνύουν ότι υπάρχει απόλυτη ταύτιση μεταξύ τους, αφού έχουν την ίδια ορυκτολογική σύσταση, παρόμοια πετρογραφικά χαρακτηριστικά και τα ισοτοπικά δεδομένα συμπίπτουν σε άριστο βαθμό.

Στο νομό Λάρισας εντοπίζεται ένα εκτεταμένο αρχαίο λατομείο πωρόλιθου στην Περαχώρα Τυρνάβου στη θέση Κριντίρι ή Λατόμι στις υπώρειες του υψώματος σιδηροπάλουκο, νότια του Τιταρήσιου ποταμού. Γεωλογικά η περιοχή αποτελείται από μάρμαρα και ιζήματα διαφόρων φάσεων. Τα μάρμαρα ανήκουν στην Πελαγονική ζώνη, είναι αδρόκοκκα έως μεσόκοκκα και έχουν χρώμα λευκό, υπόλευκο, λευκόγκριζο και τοπικά ροδόλευκο. Η ηλικία τους είναι Μεσοτριαδική έως Ιουρασική.

Επάνω στα μάρμαρα εντοπίζεται ο «Σχηματισμός του Τυρνάβου» ο οποίος αποτελείται από επικλυσιγενή λατυποπαγή – κροκαλοπαγή και περιλαμβάνει μια στενή ζώνη κατά μήκος του βορειοδυτικού άκρου της πεδιάδας της Λάρισας. Τα στρώματα αυτά σχηματίζουν με το ασβεστιτικό υπόβαθρο γωνιώδη συμφωνία. Η ηλικία του σχηματισμού αυτού είναι Μειοκαινική ή Πλειοκαινική. Προς τα επάνω ακολουθούν ποικίλα ιζήματα όπως ποταμοχερσαίοι σχηματισμοί και ποταμολιμναίες αποθέσεις του Πλειστοκαίνου, καθώς και παλιές αναβαθμίδες, πλευρικά κορήματα και αλλουβιακές αποθέσεις του Ολοκαίνου.

Το αρχαίο λατομείο πωρόλιθου βρίσκεται εντός του «Σχηματισμού του Τυρνάβου» που χαρακτηρίζεται ως ωολιθικός ασβεστοαρενίτης. Πρόκειται δηλαδή για ένα ανθρακικό πέτρωμα που είναι κλαστικός ασβεστόλιθος και συνίσταται κατά αναλογία μεγαλύτερη του 50% από μικρούς κόκκους μεγέθους 0,06-2 mm που αποτέθηκαν μηχανικά. Στη θέση του λατομείου το πέτρωμα διαφέρει σημαντικά και ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες φάσεις του «Σχηματισμού του Τυρνάβου».

Στα περισσότερα δείγματα που μελετήθηκαν, οι κλαστικοί κόκκοι καταλαμβάνουν λιγότερο από το 50% του πετρώματος και άρα θεωρούμε ότι το πέτρωμα στη θέση του αρχαίου λατομείου δεν είναι ωολιθικός ασβεσταρενίτης αλλά ένας ωολιθικός ασβεστόλιθος.

Ο πωρόλιθος στην Περαχώρα αποτελεί έναν ωολιθικό ασβεστόλιθο και έχει χρώμα από λευκό έως καστανό, ανάλογα με τις προσμίξεις συνήθως όμως είναι ανοιχτόχρωμος και συχνά παρουσιάζει στρώσεις από την ιζηματογενή απόθεση. Ο ωολιθικός ασβεστόλιθος αποτελείται από ασβεστίτη και από ωόλιθους ασβεστίτη. Συχνά παρατηρούνται κλάστες ασβεστίτη και χαλαζία που βρίσκονται σε ίχνη, σπανιότερα δε εντοπίζονται κλάστες επιδότου και κλινοπυρόξενου.

Τα αρχαία λατομεία του μαρμάρου στο Καστρί Αγιάς και του πωρόλιθου στην Περαχώρα Τυρνάβου, μνημεία της φύσης και του ανθρώπου, από τα οποία προήλθαν τα υλικά δομής του αρχαίου θεάτρου της Λάρισας αποτελούν αναμφισβήτητα ένα μεγάλο κεφάλαιο γεωλογικής αρχαιολογικής και ιστορικής σπουδαιότητας.

Από πλευράς μνημειακής αξίας κατατάσσονται στον ανώτατο βαθμό και ως εκ τούτου απορρέουν και υποχρεώσεις υψηλού βαθμού προστασίας. Τα ίχνη των εργαλείων που δείχνουν τον τρόπο και τον χρόνο λάξευσης και εξόρυξης διαγράφονται έντονα αποτελώντας ένα άριστο εκπαιδευτικό παράδειγμα αρχαίας τεχνολογίας στην εξόρυξη. Θα πρέπει επίσης να τονίσω τις μεγάλες καταστροφές που δημιούργησαν προσπάθειες σύγχρονης λατόμευσης τόσο στα αρχαία μέτωπα όσο και σε ημίεργα.

Η πολιτεία θα πρέπει να επέμβει άμεσα και να προχωρήσει στην ανάδειξη των αρχαίων λατομείων αρχικά με την λεπτομερέστατη αποτύπωση και οριοθέτηση τους, τον καθαρισμό τους και τέλος σε εξειδικευμένες εργασίες για την δημιουργία επισκέψιμου πολιτιστικού τουριστικού και εκπαιδευτικού χώρου.

Ως γνωστόν για την ανάδειξη περιοχών ή φυσικών πάρκων με ιδιαίτερα γεωλογικά χαρακτηριστικά η UNESCO έχει αναλάβει πρωτοβουλίες για την δημιουργία γεωπάρκων. Ως γεωπάρκο χαρακτηρίζεται από την UNESCO μία περιοχή που διαθέτει ιδιαίτερη γεωλογική κληρονομιά, που εκφράζεται μέσω σημαντικού αριθμού γεωτόπων με ιδιαίτερη σημασία ως προς την ποιότητα, σπανιότητα, επιστημονική και εκπαιδευτική αξία τους και την αισθητική έλξη που προκαλούν. Οι θέσεις που παρουσιάζονται σε ένα γεωπάρκο πρέπει να είναι τμήμα της γεωλογικής κληρονομιάς, αλλά μπορεί να έχουν επίσης αρχαιολογικό, οικολογικό, ιστορικό ή πολιτιστικό ενδιαφέρον.

Στην ευρύτερη περιοχή των αρχαίων λατομείων στο Καστρί Αγιάς και την Περαχώρα Τυρνάβου θα μπορούσαν να δημιουργηθούν γεωδιαδρομές όπως για παράδειγμα στην περιοχή της νότιας Θάσου και της Μαρώνειας, στο νοτιοανατολικό τμήμα του νομού Ροδόπης, όπου έγινε υλοποιήθηκαν γεωδιαδρομές με τη χρηματοδότηση του Γ’ ΚΠΣ.

Στα πλαίσια της ενημέρωσης οι γεωδιαδρομές που περιγράφονται σε καρτέλες επιτρέπουν στον επισκέπτη να γνωρίσει μερικά στιγμιότυπα της γεωλογικής και της άρρηκτα δεμένης μαζί της πολιτιστικής ιστορίας του τόπου.

Παρουσιάζεται συνοπτικά η φυσική πολιτιστική και γεωλογική κληρονομιά της περιοχής. Κάθε καρτέλα αφορά μία διαδρομή σχετικά με το πώς θα κινηθεί ο επισκέπτης για να προσεγγίσει την θέση και δίδονται ερμηνευτικές πληροφορίες για το γεωλογικό ενδιαφέρον της θέσης. Την καρτέλα συνοδεύει οδηγός συμπεριφοράς του «καλού επισκέπτη – εκδρομέα».

Άλλωστε η πολιτιστική κληρονομιά μας έχει δημιουργηθεί κυρίως από πέτρα που λατομήθηκε κατά την αρχαιότητα από χιλιάδες μικρά και μεγαλύτερα λατομεία. Τα λατομεία πέτρας της αρχαιότητας σε μεγάλο βαθμό δυσδιάκριτα και απροστάτευτα έχουν ξεχαστεί ως αρχαιολογικοί τόποι – κλειδιά, πλούσιοι σε ίχνη μεγάλης σημασίας, για την εμπεριστατωμένη μελέτη και κατανόηση των κοινωνικών συνθηκών και των τεχνολογικών μεθόδων παλαιότερων εποχών. Πολλά απ’ αυτά, μάλιστα έχουν καταστραφεί από μεταγενέστερες δραστηριότητες.

Απαιτείται άμεσα μία προσπάθεια σε όλους τους αρχαίους λατομικούς τόπους ώστε να καταγραφούν στοιχεία σχετικά με τη λατόμευση, με το τότε οδικό δίκτυο μεταφοράς των προϊόντων εξόρυξης, τις λιμενικές εγκαταστάσεις, τους καταυλισμούς των λατόμων κ.α., με ότι δηλαδή συνιστά αυτό που μπορεί να χαρακτηριστεί ως λατομικό τοπίο.