Γράφει ο Δρ Χαράλαμπος Β. Στεργιούλης
Εξέχουσα θέση στο χώρο της βυζαντινής διανόησης, κατά τα χρόνια της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, κατέχει ο Θεόδωρος Μετοχίτης. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 13ου αιώνα (περί το 1270) και ήταν γιος ενός φιλενωτικού κληρικού και στενού συνεργάτη του λατινόφρονα πατριάρχη Ιωάννη Βέκκου, του Γεωργίου Μετοχίτη. Με την πτώση του Βέκκου και την άνοδο στο θρόνο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου ο πατέρας του εξορίζεται στη Νίκαια παίρνοντας μαζί του και τον νεαρό Θεόδωρο (1283). Λίγα χρόνια αργότερα ο αυτοκράτορας επισκέπτεται τη Νίκαια, το 1290, και γνωρίζει το Θεόδωρο. Διακρίνοντας τις εξαιρετικές του ικανότητες, τον συμπεριέλαβε στο στενό κύκλο των συνεργατών του και τον τίμησε με διάφορα αξιώματα. Κατά τα έτη 1321–1328 άσκησε το υψηλότερο αξίωμα της αυλής· του μεγάλου λογοθέτη. Μετά την εκθρόνιση του προστάτη και φίλου του Ανδρονίκου (1328), ο Μετοχίτης εξορίστηκε στο Διδυμότειχο και η οικία του λαφυραγωγήθηκε και πυρπολήθηκε. Αργότερα επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και αποσύρθηκε ως μοναχός με το όνομα Θεόληπτος στη μονή της Χώρας, την οποία είχε αναστηλώσει. Πέθανε το 1332 και τάφηκε στην παραπάνω μονή.
Πέρα από την άσκηση των διοικητικών του καθηκόντων και αρμοδιοτήτων, ο Μετοχίτης διακρίθηκε και ως άνθρωπος των γραμμάτων. Η θέση του μέσα στην αυτοκρατορική αυλή -του έδινε τη δυνατότητα της πνευματικής καλλιέργειας και παιδείας. Ανάμεσα στα έργα του συμπεριλαμβάνονται ο σχολιασμός του Αριστοτέλη, μια εισαγωγή στην αστρονομία, είκοσι ποιήματα σε δακτυλικό εξάμετρο (από τα οποία δύο αποτελούν πραγματική αυτοβιογραφία του), ο εγκωμιαστικός λόγος στη Νίκαια, ο πρεσβευτικός λόγος (μία έκθεση των πεπραγμένων της πρεσβείας του στη Σερβία), το εγκώμιο στον Άγιο Δημήτριο και άλλα.
Στην εκτενή του πραγματεία ‘‘Ηθικός’’, ο Μετοχίτης εκθέτει τις πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις του για την αναγκαιότητα της παιδείας, στην προσπάθεια του να πείσει ένα νεαρό να ασχοληθεί συστηματικά με τα γράμμματα. Παράλληλα αναφέρεται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ένας διανοούμενος και παρουσιάζει τη θέση των λογίων στην εποχή του.
Ο Μετοχίτης δίνει ιδιαίτερη σημασία για την απόκτηση παιδείας και την αξιοποίησή της στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη. Η κατοχή της αλήθειας για το Θεό και το να έχει κανείς τη σωστή πίστη είναι μια πρώτη προϋπόθεση απόκτησης σωστής παιδείας: «Ο λόγος λοιπόν ορίζει ότι έτσι πρέπει να πιστεύουμε και βέβαια, πρώτα απ’ όλα, να έχουμε ορθόδοξες και ευσεβείς πεποιθήσεις σχετικά με το Θεό. Αυτό όμως είναι εφικτό αποκλειστικά και μόνο με την απόρρητη και αναντίλεκτη πίστη για την τριαδική θεότητα και για την ενιαία φύση του αγαθού Θεού… »[1]. Ακολουθεί ως προϋπόθεση η γνώση και η αποδοχή του δόγματος για τις δύο φύσεις του Θεού. Είναι αρκετά ενδιαφέρουσα η διατύπωση της συγκεκριμένης προϋπόθεσης από τον Μετοχίτη: «Η θεότητα ήρθε σε μία θαυμάσια, υπερφυή και παράδοξη συνάφεια με εμάς διά μέσου μιας από τις υποστάσεις της, κατά τρόπο ασύλληπτο, άρρητο και εντελώς ακτανόητο. Δηλαδή ο ζων, συναΐδιος και αιώνιος Λόγος του αθανάτου Θεού, […], κατευθύνθηκε προς την κτίση, […] . κατέβηκε να μας συναντήσει χωρίς θόρυβο και ταραχή, ταπεινώθηκε και συναναστράφηκε μαζί μας, κατά θεία οικονομία, προνοώντας για το καλύτερο, όπως αυτός αποφάσισε ότι θα είναι για το συμφέρον μας. … . Πήρε σάρκα, αλλά έμεινε Θεός όπως πρίν, ένας σε δύο φύσεις αδιαίρετα ενωμένες σε μία υπόσταση. Αυτό είναι το πλέον σημαντικό δόγμα της ευσεβούς πίστεως μας, αυτό είναι που δεν μπορούν να το συλλάβουν ούτε ο νους ούτε η λογική.»[2]
Η σημασία της παιδείας είναι μεγάλη, καθώς οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής. Η αρετή αποτελεί για τον άνθρωπο το μοναδικό σταθερό αγαθό, αφού τον ακολουθεί και μετά το θάνατό του. Η παιδεία βοηθάει τον άνθρωπο, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Μετοχίτης σε μια ανταλλαγή – συμφωνία με το Θεό: «[…] ένας άνθρωπος που βρίσκεται πάνω στη γη, κάνει συμφωνία με το Θεό που είναι στον ουρανό. Έτσι ανταλλάσσει όσα έχει μέσα στα χέρια του μ’ εκείνα που ακόμη δεν τα βλέπει, ή μάλλον δίνοντας αυτά που είναι ασαφή και άστατα και φεύγουν, παίρνει ως αντάλλαγμα εκείνα που είναι πραγματικά σταθερά και ολοφάνερα.»[3]
Γνωρίζει επίσης ο Μετοχίτης πως πολλοί είναι αυτοί που ξεκινούν τον αγώνα για την κατάκτηση της αρετής, αλλά λίγοι είναι αυτοί που τελικά φθάνουν στην κατάκτηση της. Οι λίγοι και πραγματικά ενάρετοι επιλέγουν την οδό της αναχώρησης από τα εγκόσμια, ζώντας σε ένα κόσμο γαλήνης και ηρεμίας ψυχής. Οι υπόλοιποι που ζουν μέσα σε κοινωνίες μπορούν να έχουν και αυτοί μερίδιο στην αρετή «[…] αρκεί να έχουν πάντα στραμμένη την προσοχή, σαν να είναι κάποια πρότυπα αγάλματα, σε εκείνους τους ανθρώπους που αναφέραμε και να προσπαθούν να τους μιμηθούν κατά το δυνατό.»[4]
Η παιδεία προσφέρει τελικά σοφία και τα αγαθά της σοφίας μένουν σε αυτόν που τα απέκτησε μέχρι του τέλους της ζωής του. Κανένας δεν μπορεί να τα αφαιρέσει όσο κι αν προσπαθήσει. «Όλα είναι δυνατόν να έρθουν άνω κάτω και να αλλάξουν εντελώς», σημειώνει ο Μετοχίτης, «Κανείς όμως δεν μπορεί να αφαιρέσει από κάποιον άλλον τον συνετό νου, την τεχνική σκέψη, την ευτυχία και την ηδονή, που προσφέρουν η γνώση και η παιδεία στους οπαδούς του.»[5]
Και μια και διάγουμε μια δύσκολη περίοδο, με την πανδημία να έχει αλλάξει τον τρόπο ζωής , ο Μετοχίτης φροντίζει να επισημάνει το πόσο μπορεί να απαλύνει τον πόνο των δυσκολιών η σοφία: «[…] η ενασχόληση με τη σοφία κι η περιδιάβαση στα ανθισμένα λιβάδια της ξεκουράζουν και γαληνεύουν τη σκέψη ενός ευγενούς ανθρώπου, ο οποίος ασχολείται με τους λόγους, αλλά είναι ταραγμένος και καίγεται με τις μεταπτώσεις της ζωής. Αν καταφύγει στη σοφία και, αφού γίνει δεκτός απ’ αυτήν, απολαύσει τους καρπούς της, στη συνέχεια, καθώς θα φιλοξενείται στο δικό της χώρο, η ψυχή του θα γαληνέψει και θα μπορέσει έτσι να αντιμετωπίζει με τρόπο που ταιριάζει τις στεναχώριες που του τυχαίνουν. Διότι το να συμβεί κάτι κακό είναι κοινό σ’ όλους μας, κι όπως κι οι αρρώστιες είναι κάτι φυσικό και ανθρώπινο. Εκείνος όμως, στον οποίο ο Θεός έδωσε τον κατάλληλο τόπο για να ζήσει και τις άλλες κατάλληλες συνθήκες για να ανταπεξέλθει στον πόλεμο με την αρρώστια, σε συνδυασμό πάντοτε με τη βοήθεια που του προσφέρει η ίδια η φύση, θα ξεπεράσει γρήγορα το ατύχημα και θα αισθανθεί καλύτερα· Αντιθέτως, όποιος δεν τα έχει αυτά, υποφέρει πολύ κι η αρρώστια τον καταβάλλει· […] Το ίδιο συμβαίνει και με τις αντιξοότητες της ζωής.»[6]
Ας κρατήσουμε τις σκέψεις του Μετοχίτη ως συνεχή υπόμνηση στην ψυχή μας, για να μπορέσουμε να ξεπεράσουμε όσο γίνεται πιο ανώδυνα την περιπέτεια που βιώνουμε εξαιτίας της πανδημίας.
[1] -Βλ. Θεόδωρος Μετοχίτης, Ηθικός, σ. 25 (τα μεταφρασμένα αποσπάσματα προέρχονται από το: Θεόδωρος Μετοχίτης, ‘‘Ηθικός ή Περί Παιδείας’’, Εισαγωγή-Κριτική έκδοση-Μετάφραση-Σημειώσεις Ιωάννης Πολέμης, [Κείμενα Βυζαντινής Λογοτεχνίας-1], εκδ. Κανάκη, Αθήνα 22002).
[2] Θεόδωρος Μετοχίτης , Ηθικός, σ. 29.
[3] Θεόδωρος Μετοχίτης , Ηθικός, σσ. 51-53.
[4] Θεόδωρος Μετοχίτης , Ηθικός, σσ. 64-65.
[5] Θεόδωρος Μετοχίτης , Ηθικός, σ. 69.
[6] Θεόδωρος Μετοχίτης , Ηθικός, σ. 79.
Πηγή: ΕΝΤΥΠΗ LARISSANET
Ακολουθήστε το 
στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
