1.Οι αρματολοί και τα αρματολίκια της Θεσσαλίας – Γενικά
Η λέξη αρματολός συναντάται πρώτη φορά σε ελληνικά κείμενα κατά τις αρχές του 18ου αιώνα. Φαίνεται όμως πως ο όρος ήταν σε χρήση από τους Έλληνες και τους Τούρκους από πολύ νωρίτερα. Μάλιστα σε κείμενα των Οθωμανών αλλά και των Βενετών ο όρος “martolos” αναφέρεται συχνά. Η λέξη ετυμολογείται από τη λέξη άρματα, όπλα. Έτσι αρματολός είναι ο ένοπλος, ο επιφορτισμένος με την αποστολή προστασίας των κάστρων αρχικά και εν συνεχεία των περασμάτων (δερβενίων) απ’ όπου διεκπεραιωνόταν το μεγαλύτερο μέρος του εσωτερικού εμπορίου, αλλά και γενικά των διαφόρων περιοχών της αχανούς Οθωμανικής αυτοκρατορίας, από τους κλέφτες, που αποτελούσαν το αντίπαλο δέος των αρματολών.
Συχνά οι αρματολοί επέλυαν και αντιπαλότητες και διενέξεις μεταξύ των χριστιανών υποκαθιστώντας τους καδήδες στους οποίους δύσκολα κατέφευγαν οι χριστιανοί (δες πιο κάτω το σχετικό κείμενο για τον Τζαχείλα). Οι περισσότεροι αρματολοί, ιδίως των δερβενίων, ήταν Έλληνες, ενώ στη Λάρισα για παράδειγμα οι αρματολοί που είχαν ρόλο αστυνομίας στη Λάρισα ήταν Αρβανίτες. Τα κυριότερα αρματολίκια στη Θεσσαλία και γύρω απ’ αυτήν ήταν: της Ελασσόνας, των Γρεβενών, της Μηλιάς, του Μαλακασίου, του Ασπροποτάμου, του Ολύμπου, των Αγράφων, των Χασίων, του Μαυροβουνίου, του Πατρατζικίου (Υπάτης) και αργότερα των Τρικάλων, της Όθρυς, του Πηλίου.
Ως τα τέλη του 17ου αιώνα οι αρματολοί, αφοσιωμένοι στο έργο τους, συνεργάζονταν αρμονικά με τους Οθωμανούς. Από τις αρχές όμως του 18ου αιώνα παρατηρείται μια αλλαγή στη συμπεριφορά των αρματολών. Αυτοί αρχίζουν να κάνουν τα “στραβά μάτια” στους κλέφτες, ενώ πολύ συχνά συνεργάζονται. Έτσι η Οθωμανική διοίκηση, που βρισκόταν πια σε παρακμή καταφεύγει συχνά στους κλέφτες, ορίζοντας εκείνους σε θέσεις αρματολών, ενώ οι προκάτοχοί τους μετατρέπονταν σε κλέφτες. Αυτό γινόταν πολύ συχνά με αποτέλεσμα στη συνείδηση των υποδούλων οι λέξεις αρματολός και κλέφτης να ταυτίζονται.
Από τα μέσα του 18ου αιώνα τα αρματολίκια έπαψαν να έχουν τους καλύτερους καπεταναίους ή κλέφτες της περιοχής ως επικεφαλής, αλλά τη διοίκηση τους πλέον αναλαμβάνουν πρόσωπα που έχουν το κληρονομικό δικαίωμα της οικογένειας του εκάστοτε προηγούμενου ηγέτη του αρματολικίου. Οι οικογένειες αυτές ονομάζονταν “ουτζάκια” και ο προορισμός τους ήταν η κατάληψη της θέσης κάποιου αρματολικίου από τα άρρενα μέλη της ίδιας οικογένειας.
Οι γνωστότερες θεσσαλικές οικογένειες που ανέδειξαν αρματολούς ήταν οι Μπουκουβαλαίοι των Αγράφων, οι Στουρναραίοι του Ασπροποτάμου, οι Μπλαχαβαίοι των Χασίων, οι Λαζαίοιτου Ολύμπου, οι Τσαραίοι [Νικοτσάρας, κ.α.] της Ελασσόνας και του Κάτω Ολύμπου, κ.α. Τέτοιες οικογένειες πρόσφεραν πολλά στον αγώνα των υποδούλων, όπως ο Βλαχάβας, ο Νικοτσάρας στις Σποράδες, αλλά και άλλοι, προετοιμάζοντας το έδαφος για το μεγάλο ξεσηκωμό.
2.Το αρματολίκι των Αγράφων
Περιλαμβάνει την περιοχή των ορέων νοτίως των Τρικάλων, τα οποία μολονότι θεωρούνται ότι ανήκουν στη λίβα των Τρικάλων, απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια, τα οποία ανάγονται στη Βυζαντινή Εποχή, όταν τα χωριά δεν ήταν καταγεγραμμένα στα κρατικά κατάστιχα και οι κάτοικοί τους υπολογίζονταν ως σύνολο για την καταβολή των φόρων. Ακόμα στην περιοχή περιλαμβάνονταν ολόκληρο το βόρειο τμήμα του σημερινού Νομού Ευρυτανίας καθώς και περιοχές του Νομού Φθιώτιδας (Νεοχώρι, Παλιοχώρι, Γιαννιτσού, Πάπας, Καΐτσα).
Η περιοχή των 112 κοινοτήτων, που υπαγόταν στην περιοχή των Αγράφων, βρισκόταν σε καίριο σημείο για την ασφάλεια των τουρκικών δυνάμεων από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, είχε από νωρίς προνόμια [Η μόνη υποχρέωση των κατοίκων ήταν ο κεφαλικός φόρος που κλιμακωνόταν από 15-60 γρόσια το χρόνο] καθόσον συνέδεε με τα περάσματά της τη νότια συγκοινωνία Ηπείρου – Θεσσαλίας.
Είναι φυσικό η διαμόρφωση και η απομόνωση του χώρου της Νότιας Πίνδου να ευνοεί τη δημιουργία εστιών αντίστασης κατά των Οθωμανών αλλά και την ύπαρξη κέντρων – λημεριών ομάδων κλεφτών που θα μπορούσαν να δρουν με σχετική ασφάλεια, εξαιτίας του δυσπρόσιτου χώρου, ασφαλισμένων σε περιπτώσεις ερευνών των τουρκικών αποσπασμάτων. Έτσι από νωρίς κρίθηκε απαραίτητο να οριστούν ένοπλα τμήματα που θα είχαν την αποστολή της προστασίας των περασμάτων της περιοχής. Σύμφωνα με την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους η φύλαξη αυτών των περασμάτων είχε πιθανόν αρχικά ορισθει σε Οθωμανούς παλαίμαχους της εκστρατείας κατάκτησης της Θεσσαλίας.
Ονομαστοί αρματολοί, ή και κλέφτες, των Αγράφων υπήρξαν οι Μπουκουβαλαίοι1, ο Λεπενιώτης, ο Γ. Καραϊσκάκης, ο Ι. Ράγκος, ο Σ. Γάτσος, το Μικρό Χορμόπουλο(1690), ο Δ. Σταθάς, ο Δίπλας (1807), ο Λιβίνης (1680-90), ο Χαϊντούτης(1760-80), ο Ν. Στούκος (από τη Χιλιαδού των Αγράφων), ο Δ. Παλαιόπουλος (1785), ο Κουτσοχρήστος, αλλά και ο Κατσαντώνης με τους αδελφούς του Κ. Λεπενιώτηκαι Γ. Χασιώτη, κ.α.
ΠΑΡΑΘΕΜΑ: Ένα δημοτικό τραγούδι για τον Γιάννη Μπουκουβάλα2 που εξυμνεί τα κατορθώματά του κατά των Τουρκαλβανών στις συμπλοκές του Πετρίλου
και των Κουμπουριανών(γύρω στα 1690-1700)
Να ‘μουν μια πετροπέρδικα στα πλάγια του Πετρίλου
να σκώνομαι τ’ από ταχύ δυ’ ώρες πριν ξημερώσει.
Ν’ ακούρμαινα τον πόλεμο, πώς πολεμούν οι Κλέφτες,
οι Κλέφτες κι οι Αρματολοί κι ο Γιάννης Μπουκουβάλας.
Το ΜέντζοΧούσο κυνηγούν στη μέση του Πετρίλου,
στον πάτο στα Κουμπουριανά, μέσα στην Κάτω Χώρα.
Ο ΜέντζοΧούσο κλείστηκε μέσα στην Παναγία.
Γιώργος Χαϊντούτηςχούγιαξε τ’ Αλέξη Τραγουδάκη:
“Βάλτε φωτιά την εκκλησιά, κάψτε τους Τούρκους μέσα,
χίλια φλωριά να της χρωστώ, καινούρια να τη φτιάξω”.
Ο Μπουκουβάλας χούγιαξε του Γιώργου του Χαϊντούτη.
Το λόγο δεν απόσωσε, το λόγο δεν ακούει.
Βλέπουν τους Τούρκους, πώφευγαν, βλέπουν τους Αρβανίτες.
Σαν έκαμε και χύθηκε ο Γιάννης Μπουκουβάλας,
και κάνουν τον κατήφορο, παν κατά το γεφύρι,
κι οι Κλέφτες παν από κοντά κι ο καπετάνος Γιάννης
και πάνε και μπρατσιάστηκαν στον Κόρακα την άκρη.
Πιάνουνε Τούρκους ζωντανούς και Τούρκους σκοτωμένους.
Ο Μπράτσηςεσκοτώθηκε, ‘δελφός του καπετάνου.
Κι οι Τούρκοι πέρα επέρασαν, και παν στη Βρεστενίτσα.
Στη Βρεστενίτσα δε στάθηκαν και τράβηξαν στην Άρτα,
κι οι Κλέφτες παν από κοντά κι ο καπετάνος Γιάννης.
Και κάνουν τον κατήφορο και πάνε μες το Πέτα.
Βλέπουν τους Τούρκους πώφευγαν, βλέπουν τους Αρβανίτες.
Και πήγανε και κλείστηκαν ανάμεσα στην Άρτα.
Παν. Νταβαρίνος. “Μπουκουβαλαίοι, οι αρματολοί της Αργιθέας και των Αγράφων”, Ιστορικά ΑργιθέαςΑγράφων, σ. 74, Λεοντίτο 2007.
- 1. Στην οικογένεια των Μπουκουβαλαίων περιλαμβάνονται δέκα τουλάχιστον αγωνιστές κατά των Οθωμανών. Η καταγωγή της οικογένειάς τους ήταν από το Σακαρέτσι του Βάλτου (Σαρακατσαναίοι), αλλά ο πατριάρχης της οικογένειας, Δήμος Μπουκουβάλας, εγκαταστάθηκε στο Αργύρι της Αργιθέας. Ένας κλάδος της οικογένειας αργότερα εγκαταστάθηκε στην περιοχή του Τριζόλου (Καρυά).
- 2. Πρόκειται για το Γιάννη ή Γιαννούλη Μπουκουβάλα, που ήταν ένα από τα τρία παιδιά του πατριάρχη της οικογένειας Δήμου. Παιδί του Γιαννούλη ήταν ο Δήμος που έδρασε την περίοδο του πρώτου μισού του 18ου αιώνα.
Πηγή: ΕΝΤΥΠΗ LARISSANET
Ακολουθήστε το 
στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
