Βασίλης Μέλφος: «Τεράστια η ιστορική και πολιτιστική αξία των λατομείων στην Χασάμπαλη»

«Δυστυχώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει πολιτική σχετικά με την διακίνηση των ελληνικών λίθων σε όλο τον γνωστό κόσμο κατά την αρχαιότητα, ιδιαίτερα κατά τα Ρωμαϊκά και Βυζαντινά χρόνια»

Του Μενέλαου Κατσαμπέλα

Ο περίφημος και μοναδικός παγκοσμίως πράσινος λίθος της Χασάμπαλης, ο οφιτασβεστίτης που σχηματίστηκε πριν από 70 εκατομμύρια χρόνια στον βυθό του ωκεανού της Τηθύος και στην εποχή μας απαντάται αποκλειστικά στο Γκιντίκι της Τοπικής Κοινότητας Νέσσωνα, του Δήμου Τεμπών, ήρθε ξανά στην επικαιρότητα, λόγω των αντιδράσεων που προκάλεσε η κατασκευή φωτοβολταϊκού πάρκου στην ίδια περιοχή.

Αφήνοντας κατά μέρος τις πολιτικές και δικαστικές έριδες επί του θέματος, ζητήσαμε την επιστημονική άποψη ενός ανθρώπου που μελετάει εδώ και 20 χρόνια την περιοχή και το συγκεκριμένο πέτρωμα, έχοντάς το αναδείξει και προβάλει με τον πλέον έγκυρο τρόπο. Ο λόγος για τον κ. Βασίλη Μέλφο, Αναπληρωτή Καθηγητή στο Τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. Ο κ. Μέλφος απάντησε διεξοδικά στις ερωτήσεις της larissanet, ενώ παραχώρησε και φωτογραφικό υλικό από το προσωπικό του αρχείο.

Αναλυτικά η συνέντευξη έχει ως εξής:

Ποια είναι η γεωλογική αξία του συγκεκριμένου πετρώματος και η ιστορική και πολιτιστική παρακαταθήκη των λατομείων στη συγκεκριμένη περιοχή;

Το φημισμένο σε όλο τον κόσμο πέτρωμα της Χασάμπαλης, δεν είναι μάρμαρο με την γεωλογική του έννοια, αλλά ένας εξαιρετικά σπάνιος λίθος που ονομάζεται οφιτασβεστίτης. Με αυτήν τη μορφή δεν υπάρχει αλλού στο κόσμο και έτσι είναι εύκολα αναγνωρίσιμος όταν τον συναντούμε σε διάφορα μνημεία. Γεωλογικά σχηματίστηκε πριν από 70 εκατομμύρια χρόνια στο βυθό του ωκεανού της Τηθύος, κάτω από σύνθετες τεκτονικές, ιζηματογενείς και υδροθερμικές διεργασίες.

Πρόκειται για ένα λατυποπαγές από σερπεντινίτη, σε όλες τις αποχρώσεις του πράσινου χρώματος, με διάσπαρτα κομμάτια λευκού ασβεστίτη, συνήθως αποστρογγυλωμένα. Η χρωματική αντίθεση μεταξύ του σερπεντινίτη και του ασβεστίτη είναι αυτή που δημιουργεί μία ξεχωριστή αισθητική, ειδικά όταν το πέτρωμα είναι λειασμένο και στιλβωμένο. Το εντυπωσιακό είναι ότι στα λατομεία μπορεί κάποιος να εξετάσει με λεπτομέρειες τον βυθό της Τηθύος, επειδή κατά την σύγχρονη εποχή, η κοπή των ογκολίθων γινόταν με ατσαλοσύρματα, που δημιούργησαν κάθετες επίπεδες λειασμένες επιφάνειες. Δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο αυτή η δυνατότητα, και έτσι η Χασάμπαλη αποτελεί μοναδικό γεωλογικό εργαστήριο γι’ αυτού του τύπου των πετρωμάτων. Καθηγητές και φοιτητές από όλο τον κόσμο έρχονται εδώ γι’ αυτόν τον σκοπό.

Επειδή το πέτρωμα έχει εξαιρετικές φυσικομηχανικές ιδιότητες και είναι πολύ σκληρό, χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μονολιθικών κιόνων και εσωτερικών επενδύσεων σε ναούς, λουτρά, ανάκτορα κ.ά. Ήταν όμως πολύ ακριβό πέτρωμα, από τα ακριβότερα στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, και χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την οικοδόμηση πολυτελών δημόσιων κτηρίων, ναών και παλατιών. Για το λόγο αυτό ήταν τόσο περιζήτητο και φημισμένο, εδώ και 2.000 χρόνια, με το όνομα «Πράσινος Θεσσαλικός Λίθος».

Η ιστορική και πολιτιστική αξία των λατομείων στην Χασάμπαλη είναι τεράστια! Είναι εντυπωσιακό πόσο περιζήτητος ήταν ο Θεσσαλικός λίθος στη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή αυτοκρατορία, αλλά και στα Οθωμανικά χρόνια έως και την δεκαετία του 1980. Ρωμαίοι και Βυζαντινοί συγγραφείς, αλλά και περιηγητές του 16^ου έως και 19^ου αιώνα εξυμνούν τον λίθο και τα λατομεία της Χασάμπαλης ως κάτι μοναδικό στα πέρατα της Γης.

Από την Χασάμπαλη ο Πράσινος λίθος ταξίδεψε στις πιο απομακρυσμένες περιοχές του κόσμου και χρησιμοποιήθηκε σε αμέτρητα μνημεία. Ξεχωρίζουν η επιβλητική έπαυλη του Αδριανού στο Τίβολι της Ρώμης, το πιο μεγαλειώδες μνημείο της Ορθόδοξης χριστιανικής αρχιτεκτονικής, ο μεγαλοπρεπής Ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, οι Βυζαντινοί ναοί και οι Βασιλικές του 5^ου και 6^ου αι. μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη και στους Φιλίππους, αλλά και όλες τις Βασιλικές της Ιταλίας με μπαρόκ τεχνοτροπία, όπως στη Ραβέννα, στη Νάπολη, στη Βενετία και στη Ρώμη, με προεξέχουσα θέση να έχουν ο Άγιος Πέτρος στο Βατικανό και το Πάνθεον. Την ίδια περίοδο χρησιμοποιείται στην κατασκευή μεγάλων αυτοκρατορικών τραπεζιών, με μονολιθικές πλάκες και βάσεις, όπως αυτά που βρίσκονται στα Μουσεία του Metropolitan στη Νέα Υόρκη, του Βατικανού στη Ρώμη, του Λούβρου στο Παρίσι, του Πούσκιν στη Μόσχα, του Μπρίστολ στη Μ. Βρετανία και του Trinidad στην Κούβα όπου μεταφέρθηκε από τους Ισπανούς.

Γιατί δεν είναι ευρύτερα γνωστή και αντίστοιχα αξιοποιημένη η ιστορία του θεσσαλικού λίθου;

Η ιστορία και η φήμη του Πράσινου Θεσσαλικού λίθου είναι αρκετά γνωστή σε αυτούς που ασχολούνται με τον πολιτισμό και την ιστορία της Λάρισας και της Θεσσαλίας, και την γνώριζαν αρκετοί, πριν αρχίσω τις έρευνές μου το 2000. Όμως το βιβλίο μου με τίτλο «Ο Πράσινος Θεσσαλικός Λίθος και τα λατομεία της Χασάμπαλης» που εκδόθηκε το 2009 από τον τότε Δήμο Νέσσωνος, με πρωτοβουλία του Δημάρχου κ. Ν. Γερογιάννη και του αντιδημάρχου κ. Γ. Έξαρχου, έγινε η αιτία να ξεκινήσει μία πιο έντονη δημοσιοποίηση του θέματος και μία δημόσια συζήτηση. Έτσι, διοργανώθηκαν διαλέξεις, εκδηλώσεις και ξεναγήσεις στα λατομεία, από πολλούς φορείς και ιδρύματα, όπως η Περιφέρεια Θεσσαλίας που επανέκδωσε το βιβλίο το 2018, ο Δήμος Τεμπών, το Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας, η Συνέλευση των Πολιτών της Μεσογείου (Κύκλος Θεσσαλίας). Μεγάλο ενδιαφέρον έχουν δείξει και σε προσωπικό επίπεδο πολλοί πολίτες, σωματεία και εκπρόσωποι των παραπάνω φορέων, ΜΜΕ της Λάρισας με συνεχή δημοσιεύματα, ενώ το τελευταίο διάστημα παρατηρείται μία σημαντική κινητικότητα και από άλλους φορείς όπως ο Δήμος Λαρισαίων.

Όμως όλα αυτά σε τοπικό επίπεδο. Για να γίνει όμως κάποιο μνημείο γνωστό στο ευρύ κοινό, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, θα πρέπει να ενταχθεί στις πολιτικές του Υπουργείου. Δεν είναι κρίμα να συμμετέχει κάποιος σε ξεναγήσεις στο εξωτερικό ή να επισκέπτεται ιστοσελίδες στο ίντερνετ και να παρουσιάζεται ο Πράσινος Θεσσαλικός Λίθος από την Λάρισα ως ένα «υπέροχο ιταλικό πέτρωμα», επειδή οι Ιταλοί έμποροι της Αναγέννησης του έδωσαν την ονομασία verde antico; Δυστυχώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει πολιτική σχετικά με την διακίνηση των ελληνικών λίθων σε όλο τον γνωστό κόσμο κατά την αρχαιότητα, ιδιαίτερα κατά τα Ρωμαϊκά και Βυζαντινά χρόνια, κάτι που κάνουν οι Ιταλοί εδώ και δεκαετίες. Έχουμε τόσο ξακουστά ποικιλόχρωμα πετρώματα, τόσο φημισμένα, τόσο σπάνια, όπως ο Θεσσαλικός Λίθος, η Καρυστία λίθος, η Σκυρία λίθος, ο Κροκεάτης λίθος, οι λίθοι του Ταινάρου και της Μάνης, και ο πορτοκαλί ασβεστόλιθος της Χίου, που στέκονται επάξια δίπλα στα μοναδικά λευκά μάρμαρα παγκοσμίου εμβέλειας όπως της Πεντέλης, της Πάρου, της Νάξου, της Θάσου, της Αργολίδας, και δεν το εκμεταλλευόμαστε. Λάθος! Τεράστιο λάθος!

Ποια είναι η συνεισφορά του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας στην ανάδειξη και προβολή του πετρώματος;

Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε η προσπάθειά μου για την προβολή των λατομείων της Χασάμπαλης είχα αρωγούς και συνεργάτες τους αρχαιολόγους και τους υπεύθυνους του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας και ιδιαίτερα την Διευθύντρια Δρ. Σταυρούλα Σδρόλια. Η κ. Σδρόλια έχει προσωπικό ενδιαφέρον, ώστε να αναδειχθούν και να αξιοποιηθούν τα λατομεία, αλλά θα πρέπει να τονίσω ότι αυτό δεν είναι τόσο εύκολο και απλό. Ο λόγος είναι το ιδιοκτησιακό καθεστώς της θέσης με τα λατομεία, από τα Οθωμανικά ακόμη χρόνια.

Εκτός από τη διοργάνωση διαλέξεων και ξεναγήσεων στα λατομεία, το Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας έχει εντάξει στην μόνιμη έκθεσή του μία ενότητα με θέμα την Χασάμπαλη και τον Πράσινο Θεσσαλικό λίθο. Στην έκθεση περιλαμβάνονται και ένα μοναδικό στο είδος του γλυπτό ενός παιδιού, καθώς και μία επιτύμβια στήλη Ρωμαϊκής περιόδου. Η αναγνωρισιμότητα και συνεχώς αυξανόμενη επισκεψιμότητα του Μουσείου (με εξαίρεση φυσικά την περίοδο της πανδημίας τον τελευταίο χρόνο) δίνει μία ιδιαίτερη αξία στον Πράσινο Θεσσαλικό Λίθο.

Από αυστηρά επιστημονική – γεωλογική άποψη, η κατασκευή και λειτουργία φ/β πάρκου στη συγκεκριμένη περιοχή, ενέχει κινδύνους για το πέτρωμα αυτό καθαυτό;

Από γεωλογικής άποψης θέμα κινδύνου για το πέτρωμα δεν τίθεται, αφού οι εγκαταστάσεις του φ/β δεν αναπτύσσονται στον οφιτασβεστίτη, αλλά στους παρακείμενους γνεύσιους της περιοχής. Όμως, για την ανάπτυξη τέτοιων πάρκων, που σίγουρα είναι απαραίτητα στη νέα εποχή της «πράσινης» ενέργειας, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα ιδιαίτερα πολιτιστικά, ιστορικά και αρχαιολογικά χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής. Υπάρχουν τόσες θέσεις για την κατασκευή τους στην γύρω περιοχή, με διαθέσιμες εκτάσεις. Γιατί θα πρέπει να «επιβαρύνουμε» την περιοχή με τα φημισμένα λατομεία της Χασάμπαλης και να αλλοιώνουμε την μορφολογική τους φυσιογνωμία;

Σημαντικές λεπτομέρειες για τα λατομεία της Χασάμπαλης και για την τεράστια αξία του Πράσινου Θεσσαλικού Λίθου δίνονται στην διάλεξη του Βασίλη Μέλφου στην πλατφόρμα Rembrandt and the Cat στο youtube: